گزارش وزیر مختار انگلیس نیز مؤید همان معنی است:

«. . . رویه عادلانه و درستی که بر قرار گشته اگر خوی سپاهی را تغییر نداده باشد، دست کم در رفتارشان مؤثر افتاده است. پیش از این هر روز میان سربازان و مردم منازعه و داد و بیداد بر پا میشد و به خونریزی میکشید و سربازان در تجاوز نسبت به مردم اغلب اعمال زشت مرتکب میگردیدند. اما حالا نظم صحیحی وجود دارد و مردم در ایمنی و پناه بسر می برند»۳۲.

در نامه های روزانه امیر نیز به آن حقیقت بر میخوریم یکجا راجع به نظم شهر روز سیزده ،نوروز به شاه می نویسد:

«در زمان سابق در این سیزده حکماً یکی دو قتل و هرزگی زیاد میشد. از فضل خدا ذره ای هرزگی نشد. از ولایات تازه ای نبود در کاغذ دیگر میگوید: «بلی» امروز از مرحمت قبله عالم بیجنگ و دعوا سیزدهم گذشت اما آنی چشم از روی مردم و شهر برنداشتم ۳۳

به قول نادر میرزا به زمان امیر «هیچ آفریده ای را قدرت بیاندامی نبود»۳۴.

از سنجش تضادهای عینی است که میتوان به تأثیر نظم جدید در اخلاق و کردار مردم پی برد

یکجا میخوانیم که گاومیش حاجی میرزا آقاسی «همیشه مطلق العنان و آزاد بود از بام تا شام در کوچه و بازار به اختیار می گشت. از دور که پیدا میشد کسبه به صوت ،بلند بطور رمز به عبارت مخصوص به یکدیگر اعلام میکردند که گاومیش آمد. به هر دکان که میرسید اذیتی میکرد مخصوصاً به دکان شیرینی فروشی که میرسید مقدار کثیری شیرینی میخورد و حلویات را میریخت و طبق آنها را به زمین می انداخت. همچنین کوزه ماست بقال و كفه برنج و کوزه روغن و تغار پنیر او را میشکست و قدری میوه جات او را میخورد و میرفت. صاحب دکان ایستاده و نگاه حسرت آمیز میکرد و جرات آن را نداشت که گاومیش را دفع کند و حفظ مال نماید. . .». آخر مردم گاومیش صدارت پناهی را کشتند و از شرش رهایی یافتند. ۳۵

اما حالا تحت نظام دیگری می بینیم قشون متوقف دارالخلافه تهران در کمال نظم و حساب میباشند. بلکه از بیم مؤاخذه امنای دولت علیه از سایر مردم بیشتر از شرارت و بیحسابی احتراز و اجتناب ،دارند چنانچه در هفته گذشته يك نفر از سربازان جدید مراغه يك رأس الاغ در صحرا پیدا کرده و عوض اینکه صاحب مال باید در جست و جو ،باشد سرباز مزبور جارچی به شهر فرستاده بود که هر کس الاغ گم کرده ،باشد بیاید و نشان او را داده و بگیرد تا اینکه صاحب مال پیدا شده رفته نشانی الاغ خود را داده و مال خود را گرفت و رفت. ۳۶



۳۱ صدر التواريخ (خطى).
۳۲. انگلیس ۶۰/۱۵۱ شیل به پالمرستون، ۲۵ مه ۱۸۵۰.
۳۳ مجلس نامه های خصوصی امیر به شاه (خطی).
۳۴ تاریخ و جغرافیای تبریز، ص ۵۱
۳۵ صدر التواريخ (خطى).


@matnbedebot

📚امیر کبیر و ایران، فریدون آدمیت، صفحه 326، نسخه تصویری، نسخه صوتی.