روشنان مهر

بانیان
به مناسبت پانزدهم مهر زادروز سهراب سپهری

«مسافر»، به نظر نگارنده از شاهکارهای شعر معاصر است. این منظومۀ نیمایی را سهراب #سپهری در بهار ۱۳۴۵ در شهر زیبای بابل سروده است (۱).
سهراب از دستگاه منسجم فکری برخوردار است. با این‌همه یکی از معایب ساختاری شعرهای او نداشتن انسجام و یکپارچگی است و به همین دلیل برخی از اشعارش را می‌توان چندپاره کرد و هر پاره را شعری جداگانه در نظر گرفت؛ اما این نقد بر «مسافر» وارد نیست؛ زیرا، هرچند باز هم جدا کردن تکه‌هایی مستقل از آن ممکن است، سراسر سروده پیرامون مفهومی انتزاعی از «سفر» شکل گرفته و در طول منظومه تنها مصادیق آن سفر عوض می‌شود. قصدم در یادداشت حاضر، عرض نکاتی دربارۀ بخش کوتاه زیر از «مسافر» است:

سفر مرا به زمین‌های استوایی برد
و زیر سایۀ آن بانیانِ سبز تنومند
چه خوب یادم هست
عبارتی که به ییلاق ذهن وارد شد:
وسیع باش، و تنها، و سربه‌زیر، و سخت (۲)

واژۀ کمابیش ناآشنا در این بخش از شعر «بانیان» است. بانیان، که بیشتر به سکون نون (banyan) خوانده می‌شود و گاه، مانند شعر سهراب، آن را بانِیان (banian) می‌خوانند، درختی است که رشد و نمو آن نیازمند محیط گرم و مرطوب (ویژگی مناطق استوایی) است. این درخت که گونه‌ای انجیر وحشی است در هندوستان (که سهراب به آنجا سفر کرده بود) اهمیت و تقدس دارد و حتی از آن به‌عنوان درخت ملی هندیان یاد شده است (۳).
مهم‌ترین ویژگی‌ این درخت عجیب، که خود را مدام می‌گسترد، وسعت آن است؛ به‌طوری که بسیاری از بینندگان ممکن است گمان کنند این درخت تنها، مجموعه‌ای از درختان یا جنگلی کوچک است. سهراب که حتماً بانیان را در سفر خود به هند دیده با نگاه انسانی و طبیعت‌ستای خویش پیوندی میان آن و انسان یافته و در لخت‌های منقول از «مسافر» به همین ویژگی بانیان اشاره کرده است. او در زیر سایۀ بانیان، پیام طبیعت را به گوش جان نیوشیده است: «وسیع باش و تنها!».
همان‌طور که درخت بانیان در عین تنهایی گویی مجموعه‌ای از درخت‌هاست، آدمی به‌تنهایی جهانی است گسترده. کافی است اندکی به درونکاوی بپردازد و خود را در خور و خوابِ مختصر محدود نداند. تأکید سهراب بر «ییلاق ذهن» اشاره‌ای ظریف به همین نکته و درونگرایی است. از سوی دیگر هوای گرم و مرطوب محل رشد بانیان در تقابل با «ییلاق» (خنک‌جای تابستانی) قرار دارد. او در خنکای «سایۀ» بانیان ذهنی آرام و جدا از اضطراب‌ها و افکار مزاحم پیدا کرده و در نتیجۀ مراقبه در دل طبیعت، از گرمای بیرون رها شده و به خنکای درون (ییلاق ذهن) رسیده است. در آن حالت خوشِ مراقبه به مغزِ پند و پیام نغز طبیعت پی برده که با پذیرش تنهایی خویش (سرنوشت محتوم بشر)، می‌تواند دل به وسعت درون بسپارد.
«سربه‌زیر» و «سخت» هم از صفت‌های بانیان است. شاخه‌های روندۀ این درخت پس از رشد طولیِ معهود، در عرض گسترده می‌شوند و سپس فرومی‌افتند. با وجود گستردگی حیرت‌آور بانیان، این درخت، به‌علت استحکام و قدرت و سختی، دچار ضعف و فتور و خشکی نمی‌شود و با سیستمی دقیق و منظم موادِ مناسب رشد و بقا را در همۀ بافت‌های خود تقسیم می‌کند.
آدمی برای بقا، باید سرسختی و استواری و ایستادگی تا سرحدّ مرگ را از طبیعت بیاموزد. خودکشی، نمودی تأسف‌بار از ضعف انسان در نتیجۀ خروج از مدار طبیعی است. طبیعت، خودکشی را روا نمی‌دارد و انسان ضعیف، برخلاف نظام بقا در طبیعت، به آن تن درمی‌دهد.
ملازمۀ «وسعت» و «سربه‌زیری» در سخن سهراب خود اشارتی پنهان بدین نکته تواند بود که هرچه آدمی در عالم درون رشد کند، در عالم برون فروتن‌تر می‌شود؛ حکمتی که در امثال زبان فارسی هم با جملۀ «درخت هرچه پربارتر، افتاده‌تر» به آن اشاره شده است.
این‌همه را دربارۀ مفهوم شعر سهراب گفتم؛ اما دریغ است اگر ظرافت زبانی لخت پایانی را متذکر نشوم.
سهراب در این لخت سه بار «وَ» را (با همین خوانش، به‌جای «اُ» که در گفتار رایج است) به‌کار برده و سه صفت بانیان («تنها»، «سربه‌زیر» و «سخت») را با آن همراه کرده است؛ اما صفت اصلی و مهم‌تر بانیان، در آغاز جمله آمده:‌ «وسیع». واژه‌ای که خود با هجای «وَ» آغاز می‌شود.
این نکته موسیقی کلام را به اوج می‌رساند و سه «و» بعدی را در هماهنگی با صفت آغازین قرار می‌دهد. به‌ویژه اینکه دو واژه («سربه‌زیر» و «سخت») از سه واژۀ بعدی، با «س» آغاز می‌شود. بدین‌سان هجای «وَس» آغازگرِ سه واژه در این لخت شده است. اگر (فارغ از معنی) لخت سهراب با کلمه‌ای مانند «بزرگ» آغاز می‌شد هماهنگی یادشده از میان می‌رفت.

پی‌نوشت:
۱) گروهی همنشین من، خلاف عقل و دین من، معتقدند محل سروده شدن شعر در قضاوت نگارنده نقش داشته است.
۲) هشت کتاب، سهراب سپهری، تهران: طهوری، ۱۳۷۵، ص ۳۱۹.
۳) فیلمی از بانیان در نزدیکی کلکته را در اینجا ببینید. نوشته‌اند این درخت وسیع‌ترین درخت جهان است.
@roshananemehr

Telegram

2:08

روشنان مهر

بانیان
تصاویری از بانیان، وسیع‌ترین درخت جهان، در نزدیکی کلکته (هندوستان)


سفر مرا به زمین‌های استوایی برد
و زیر سایۀ آن بانیانِ سبز تنومند
چه خوب یادم هست
عبارتی که به ییلاق ذهن وارد شد:
وسیع باش، و تنها، و سربه‌زیر، و سخت
سهراب سپهری

💐 پانزدهم مهر زادروز…

❤6

www.group-telegram.com/us/roshananemehr.com/219

674 viewsedited  Oct 6, 2020 at 11:57

بانیان
به مناسبت پانزدهم مهر زادروز سهراب سپهری

«مسافر»، به نظر نگارنده از شاهکارهای شعر معاصر است. این منظومۀ نیمایی را سهراب #سپهری در بهار ۱۳۴۵ در شهر زیبای بابل سروده است (۱).
سهراب از دستگاه منسجم فکری برخوردار است. با این‌همه یکی از معایب ساختاری شعرهای او نداشتن انسجام و یکپارچگی است و به همین دلیل برخی از اشعارش را می‌توان چندپاره کرد و هر پاره را شعری جداگانه در نظر گرفت؛ اما این نقد بر «مسافر» وارد نیست؛ زیرا، هرچند باز هم جدا کردن تکه‌هایی مستقل از آن ممکن است، سراسر سروده پیرامون مفهومی انتزاعی از «سفر» شکل گرفته و در طول منظومه تنها مصادیق آن سفر عوض می‌شود. قصدم در یادداشت حاضر، عرض نکاتی دربارۀ بخش کوتاه زیر از «مسافر» است:

سفر مرا به زمین‌های استوایی برد
و زیر سایۀ آن بانیانِ سبز تنومند
چه خوب یادم هست
عبارتی که به ییلاق ذهن وارد شد:
وسیع باش، و تنها، و سربه‌زیر، و سخت (۲)

واژۀ کمابیش ناآشنا در این بخش از شعر «بانیان» است. بانیان، که بیشتر به سکون نون (banyan) خوانده می‌شود و گاه، مانند شعر سهراب، آن را بانِیان (banian) می‌خوانند، درختی است که رشد و نمو آن نیازمند محیط گرم و مرطوب (ویژگی مناطق استوایی) است. این درخت که گونه‌ای انجیر وحشی است در هندوستان (که سهراب به آنجا سفر کرده بود) اهمیت و تقدس دارد و حتی از آن به‌عنوان درخت ملی هندیان یاد شده است (۳).
مهم‌ترین ویژگی‌ این درخت عجیب، که خود را مدام می‌گسترد، وسعت آن است؛ به‌طوری که بسیاری از بینندگان ممکن است گمان کنند این درخت تنها، مجموعه‌ای از درختان یا جنگلی کوچک است. سهراب که حتماً بانیان را در سفر خود به هند دیده با نگاه انسانی و طبیعت‌ستای خویش پیوندی میان آن و انسان یافته و در لخت‌های منقول از «مسافر» به همین ویژگی بانیان اشاره کرده است. او در زیر سایۀ بانیان، پیام طبیعت را به گوش جان نیوشیده است: «وسیع باش و تنها!».
همان‌طور که درخت بانیان در عین تنهایی گویی مجموعه‌ای از درخت‌هاست، آدمی به‌تنهایی جهانی است گسترده. کافی است اندکی به درونکاوی بپردازد و خود را در خور و خوابِ مختصر محدود نداند. تأکید سهراب بر «ییلاق ذهن» اشاره‌ای ظریف به همین نکته و درونگرایی است. از سوی دیگر هوای گرم و مرطوب محل رشد بانیان در تقابل با «ییلاق» (خنک‌جای تابستانی) قرار دارد. او در خنکای «سایۀ» بانیان ذهنی آرام و جدا از اضطراب‌ها و افکار مزاحم پیدا کرده و در نتیجۀ مراقبه در دل طبیعت، از گرمای بیرون رها شده و به خنکای درون (ییلاق ذهن) رسیده است. در آن حالت خوشِ مراقبه به مغزِ پند و پیام نغز طبیعت پی برده که با پذیرش تنهایی خویش (سرنوشت محتوم بشر)، می‌تواند دل به وسعت درون بسپارد.
«سربه‌زیر» و «سخت» هم از صفت‌های بانیان است. شاخه‌های روندۀ این درخت پس از رشد طولیِ معهود، در عرض گسترده می‌شوند و سپس فرومی‌افتند. با وجود گستردگی حیرت‌آور بانیان، این درخت، به‌علت استحکام و قدرت و سختی، دچار ضعف و فتور و خشکی نمی‌شود و با سیستمی دقیق و منظم موادِ مناسب رشد و بقا را در همۀ بافت‌های خود تقسیم می‌کند.
آدمی برای بقا، باید سرسختی و استواری و ایستادگی تا سرحدّ مرگ را از طبیعت بیاموزد. خودکشی، نمودی تأسف‌بار از ضعف انسان در نتیجۀ خروج از مدار طبیعی است. طبیعت، خودکشی را روا نمی‌دارد و انسان ضعیف، برخلاف نظام بقا در طبیعت، به آن تن درمی‌دهد.
ملازمۀ «وسعت» و «سربه‌زیری» در سخن سهراب خود اشارتی پنهان بدین نکته تواند بود که هرچه آدمی در عالم درون رشد کند، در عالم برون فروتن‌تر می‌شود؛ حکمتی که در امثال زبان فارسی هم با جملۀ «درخت هرچه پربارتر، افتاده‌تر» به آن اشاره شده است.
این‌همه را دربارۀ مفهوم شعر سهراب گفتم؛ اما دریغ است اگر ظرافت زبانی لخت پایانی را متذکر نشوم.
سهراب در این لخت سه بار «وَ» را (با همین خوانش، به‌جای «اُ» که در گفتار رایج است) به‌کار برده و سه صفت بانیان («تنها»، «سربه‌زیر» و «سخت») را با آن همراه کرده است؛ اما صفت اصلی و مهم‌تر بانیان، در آغاز جمله آمده:‌ «وسیع». واژه‌ای که خود با هجای «وَ» آغاز می‌شود.
این نکته موسیقی کلام را به اوج می‌رساند و سه «و» بعدی را در هماهنگی با صفت آغازین قرار می‌دهد. به‌ویژه اینکه دو واژه («سربه‌زیر» و «سخت») از سه واژۀ بعدی، با «س» آغاز می‌شود. بدین‌سان هجای «وَس» آغازگرِ سه واژه در این لخت شده است. اگر (فارغ از معنی) لخت سهراب با کلمه‌ای مانند «بزرگ» آغاز می‌شد هماهنگی یادشده از میان می‌رفت.

پی‌نوشت:
۱) گروهی همنشین من، خلاف عقل و دین من، معتقدند محل سروده شدن شعر در قضاوت نگارنده نقش داشته است.
۲) هشت کتاب، سهراب سپهری، تهران: طهوری، ۱۳۷۵، ص ۳۱۹.
۳) فیلمی از بانیان در نزدیکی کلکته را در اینجا ببینید. نوشته‌اند این درخت وسیع‌ترین درخت جهان است.
@roshananemehr

BY روشنان مهر