🔸 چنین نگفت هنریش

🔻 چندی پیش کلیپی کوتاه از جلسه‌ای منتشر شد که در آن آقای محسن رنانی دربارۀ تأثیرات تک‌همسری و چندهمسری بر کورتکس مغز ایرانیان و اروپاییان صحبت ‌کردند (ویدئو - دقیقۀ ۱۰:۴۰). سخنان ایشان با واکنش‌های مختلفی روبرو شد تا جایی که در نهایت جناب رنانی در مطلبی با نام «پوزش‌خواهم، چون توسعه‌خواهم!» بابت بی‌دقتی در سخنان آن جلسه عذر خواستند. اما پیش از عذرخواهی، فرمودند: «آنچه درباره‌ی ضخامت کورتکس مغزی اروپائیان گفته‌ام، تماماً برگرفته از نوشته‌های محققی است به نام جوزف هنریش (Joseph Henrich) که استاد زیست‌شناسی تکاملی دانشگاه هاروارد است و در اقتصاد و روانشناسی هم دستی دارد».

✋از آنجایی که چندین سال است هم در ایران و هم در خارج از ایران تکامل تدریس می‌کنم و در نتیجه آثار هنریش را دائماً می‌خوانم، بسیار تعجب کردم وقتی دیدم کسی اشتباهات و کژفهمی‌های خودش را بی‌پروا بر گردن او انداخته است. ای کاش جناب رنانی صرفاً به همان عذرخواهی اکتفا می‌کردند و ادعا نمی‌شد که آنچه گفته‌اند «تماماً برگرفته» از نوشته‌های جوزف هنریش است. در این نوشته می‌خواهم نشان دهم که نه‌تنها مدعیات جناب رنانی «تماماً برگرفته» از آثار هنریش نیست، بلکه عدم درک درست مفاهیم بنیادین بحث باعث شده که ایشان چیزی را به هنریش نسبت دهند که اصولاً خلاف نظر وی است.

💡 اما پیش از پرداختن به محتوای سخنان جناب رنانی، لازم است نکاتی را مدنظر قرار دهیم که به درک اشتباهات جناب رنانی کمک می‌کند.

✔️ جوزف هنریش یکی از مدافعان برجستۀ تکامل همبسته‌ی ژن-فرهنگ (gene-culture coevolution) است. من در گذشته و با همکاری آکادمی دگرگشت (تکامل) ایرانیان دوره‌ای در این باره برگزار کردم (اینجا) و در آنجا توضیح دادم که طبق این چارچوب نظری، آنچه ما به‌عنوان انسان خردمند (Homo sapiens) می‌شناسیم، حاصل تعامل دو عامل ژن و فرهنگ است؛ و اگر یکی از آن‌ها – مثلاً فرهنگ – را از تاریخ تکامل انسان حذف کنیم انسان خردمند با این مشخصات ژنتیکی که اکنون می‌شناسیم وجود نخواهد داشت (برای مطالعۀ بیشتر بنگرید به این منبع و این و این و فصل دو این منبع).

🔵 فرهنگ در دو سطح بر ما اثر می‌گذارد: ۱) سطح ژنتیک (genetic level)، و ۲) سطح زیستی (biological level). هرچند تفاوت‌های گوناگونی میان این دو سطح وجود دارد اما نکته‌ای که بحث ما در اینجا مربوط می‌شود – به طور بسیار خلاصه– در این است که تغییرات در سطح ژنتیک به نسل‌های بعد منتقل می‌شود، اما تغییرات در سطح زیستی این ویژگی را ندارند. طبیعتاً مکانیزم‌های ایجاد تغییرات در این دو سطح نیز با یکدیگر تفاوت دارند. برای مثال، تغییرات ژنتیکی زمان‌بر هستند و در طول نسل‌ها تثبیت می‌شوند، در حالی‌ که تغییرات زیستی در طول عمر یک فرد ایجاد شده و معمولاً با مرگ او از بین می‌روند. البته این نکات جدید نیستند و دانشمندان پیش از هنریش نیز با این سازوکارها آشنا بودند (برای مثال نگاه کنید به این منبع و این و این و این).

📖 در سال ۲۰۱۰، جوزف هنریش به همراه دو نفر از همکارانش مقاله‌ای منتشر کرد با عنوان The WEIRDest People in the World. هدف این مقاله نوعی هشدار به پژوهشگران بود تا یافته‌هایی که در نشریات تخصصی روان‌شناسی منتشر می‌شوند را به‌عنوان «سرشت بشر» تلقی نکنند. هنریش و همکارانش استدلال کردند که تقریباً ۹۶ درصد پژوهش‌هایی که هر سال در نشریات روان‌شناسی منتشر می‌شود، در جوامعی صورت می‌گیرد که به‌زعم آنان WEIRD هستند؛ یعنی Western (غربی)، Educated (تحصیل‌کرده)، Industrial (صنعتی)، Rich (ثروتمند)، و Democratic (دموکراتیک). در واقع WEIRD مخفف حروف اول این واژگان است. علاوه بر این، جمعیت آماری این پژوهش‌ها در اکثریت قریب‌به‌اتفاق موارد، دانشجویان کارشناسی هستند. هنریش و همکارانش در این مقاله و مقالات بعدی بارها تأکید کرده‌اند که آنچه در پژوهش‌های روان‌شناسی به‌عنوان «قوانین رفتار آدمی» یا «ویژگی‌های سرشت بشر» مطرح می‌شود، در واقع ویژگی‌های منحصر به‌ فرد همین جمعیت آماری در کشورهای WEIRD است. این جمعیت آماری حتی نماینده‌ی محیطی که از آن برخاسته‌اند هم نیستند، چه رسد به کل بشریت. یعنی بسیاری از افراد در جوامع WEIRD نیز لزوماً مشابه دانشجویان کارشناسی دانشگاه‌ها نمی‌اندیشند و رفتار نمی‌کنند. همین نکته باعث شده است که معنای ضمنی دوم واژه‌ی WEIRD – یعنی «عجیب و غریب» – نیز مورد توجه قرار گیرد. هنریش در آثار بعدی‌اش بارها به موضوع تکامل همبسته باز می‌گردد و با ارائۀ شواهد گوناگون، نشان می‌دهد که فرهنگ نقش تعیین‌کننده‌ای در تکامل انسان داشته و به‌عنوان یکی از سازوکارهای عمدۀ سازشی عمل می‌کند (برای مثال اینجا، اینجا و اینجا).

🔻 حال به سخنان جناب رنانی بازگردیم. ایشان فرمودند: «نکته‌ای که باید تأکید کنم این است که هنریش در مورد تغییرات کورتکس مغزی اروپاییان، در کنار عواملی مثل ازدواج فامیلی و چندهمسری، بیش از همه بر تأثیر فراگیر شدن سوادآموزی و آموزش همگانی در اروپا از پانصد سال پیش (هم‌زمان با شروع نهضت اصلاحات دینی) تأکید می‌کند.» اما ادعای هنریش این نیست.

⬅️ اول آنکه، نه هنریش – و نه اصولاً هیچ‌کسی که از تکامل سر دربیاورد – از «اروپاییان» یا «آلمانی‌ها» و «انگلیسی‌ها» سخن نمی‌گوید؛ بلکه همواره صحبت از جمعیت‌هایی است که در یک ناحیۀ جغرافیایی زندگی می‌کنند. برای مثال، در همان کتابی که دکتر رنانی به آن اشاره می‌کنند The WEIRDest People in the World (چاپ ۲۰۲۰) هنریش به‌ صراحت می‌گوید که به‌طور میانگین، جمعیت‌هایی که در پرتغال، اوکراین یا رومانی ساکن هستند، دارای ویژگی‌های WEIRD نیستند. یا زمانی‌که هنریش درباره‌ی تفاوت نگاه کل‌نگر و تحلیلی صحبت می‌کند، میان جمعیت‌های کشاورزِ تولیدکنندۀ برنج در چین و تولیدکنندۀ گندم در همان کشور تمایز قائل می‌شود. یا باز زمانی‌ که دربارۀ وفاداری درون‌گروهی و روابط خویشاوندی سخن می‌گوید، جمعیت‌های شمال ایتالیا را از جمعیت‌های جنوب آن متمایز می‌کند.

⬅️ دوم اینکه، اصولاً هنریش بر «ازدواج فامیلی و چندهمسری» به‌عنوان یکی از عوامل تغییرات کورتکس مغزی اروپاییان تأکید ندارد. بلکه برعکس، هنریش استدلال می‌کند که مجموعه‌ی دستورهای کلیسا درباره‌ی تقبیح ازدواج فامیلی و چندهمسری – که از قرن پنجم آغاز شده و در قرون دهم تا دوازدهم به اوج رسید – به پیامدهایی چون فردگرایی، قضاوت‌های غیرشخصی، و استدلال‌های تحلیلی در جمعیت‌هایی که آن دستورها را پذیرفتند، منجر شده است.

⬅️ و سوم آنکه، هنریش – با استناد به پژوهش‌های دیگران – می‌گوید که سوادآموزی بر قطور شدن جسم پینه‌ای مغز (Corpus Callosum) تأثیر می‌گذارد و نه کورتکس. مهم‌تر آنکه این تأثیرات، همگی در سطح زیستی هستند، نه آن‌طور که جناب رنانی در سخنان خود فرمودند، «ژنتیکی». یعنی فرزند فرد باسوادِ دارای جسم پینه‌ای قطور، الزاماً با همین ویژگی متولد نمی‌شود. بنابراین، ضخامت جسم پینه‌ای (یا به قول جناب رنانی، کورتکس یا – آن‌گونه که در سخنرانی‌شان فرمودند – «بادامه»!) در «اروپاییان» به خودی خود تفاوتی با «غیراورپاییان» ندارد. هر کسی که خواندن و نوشتن بیاموزد، جسم پینه‌ای مغزش قطورتر خواهد شد؛ فارغ از این‌که اهل کجای دنیا باشد.

💠 در نهایت، هرچند جناب رنانی «بابت بیان مجمل و احساسی یک ادعای بزرگ در جملاتی کوتاه و غیردقیق؛ بابت ورود و سخن گفتن قاطع در عرصه‌ای که تخصص» ایشان نیست و «بابت عدم ذکر منابع و مآخذ سخن»شان پوزش خواسته‌اند، اما متن پوزش‌خواهی ایشان مُهر همان چیزهایی را دارد که بابت آن عذرخواهی می‌کنند. ایشان همچنان یک «ادعای بزرگ» را در متنی کوتاه (۲۰۰ کلمه از یک متن ۲۳۰۰ کلمه‌ای) می‌آورند، همچنان به بحثی که تخصص‌شان نیست ورود می‌کنند و با آوردن «منابع و مآخذ سخن» اشتباه‌شان، ادعاهایی را به نویسنده‌ای نسبت می‌دهند که در نوشتهٔ او نیست. گاهی یک «پوزش‌خواهی» ساده بیشتر به کار «توسعه‌خواهی» می‌آید تا آوردن عذر بدتر از گناه.

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

📱 اینستاگرام

سیزدهم تیرماه
روز ملی دماوند 💚🤍❤️


✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

⚫ چرا لاس می‌زنیم؟ تبیینی تکاملی

⬅️ در فیلم «گرفتن یک دزد» (محصول ۱۹۵۵) به کارگردانی آلفرد هیچکاک، سکانسی است که در آن دو شخصیت اصلی فیلم یعنی جان رابی (با بازی کری گرانت) و فرانسیس استیونز ( با بازی گریس کلی) با هم به پیک‌نیک می‌روند. هرچند هر دوی آنها شیفتۀ یکدیگرند، اما هنوز از قصد طرف مقابل آگاه نیستند. فرانسیس در حال باز کردن سبد پیک‌نیک از جان می‌پرسد: «رون می‌خوری یا سینه؟» جان با لبخند به او نگاه می‌کند و می‌گوید «هر کدوم که تو بگی».

🔻 این نمونه‌ای است کوچک از پدیده‌ای به نام «لاس‌زدن» (flirting). شاید در نگاه نخست لاس‌زدن چندان عجیب و غریب به نظر نرسد، اما از منظر تکاملی، لاس‌زدن رفتاری است شگفت‌انگیز. برای روشن شدن موضوع باید ابتدا نگاهی مختصر بیندازیم به شیوه‌هایی که جانوران علاقۀ جنسی خود را ابراز می‌کنند.

⌨ می‌دانیم در میان موجوداتی که به صورت جنسی تولیدمثل می‌کنند، جنسی که بیشترین سرمایه‌گذاری را انجام می‌دهد، گزینشگرتر است از جنس دیگر. در میان جاندارن اغلب - و نه همیشه – این جنس ماده است که سرمایه‌گذاری بیشتری انجام می‌دهد و بنابراین، جنس ماده عموماً گزینشگرتر است تا جنس نر (نگاه کنید به بخش یک از این کتاب و همینطور فصل چهار از این کتاب). به همین جهت، در قلمرو جانوران اغلب شاهد تلاش نرها برای به نمایش گذاشتن ویژگی‌ای هستیم که برای ماده جذاب است - مثل اندازه، صدا، رنگ، و غیره- تا بتوانند از این طریق او را به سمت خود جذب کنند. این رفتاری است که به آن «نمایش معاشقه» (courtship display) می‌گوییم و شکلی از«علامت‌دهی آشکار» (overt signaling) محسوب می‌شود (برای نگاهی اجمالی به انواع استراتژی‌های علامت‌دهی نگاه کنید به فصل چهاردهم از این کتاب).

🔵 در میان انسان‌ها، زن و مرد هردو در نوزادان خود سرمایه‌گذاری می‌کنند با این حال به طور میانگین سرمایه‌گذاری زن‌ها بیش از مردان است. از این جهت، هر دو جنس در انتخاب جفت گزینشگرند، هرچند زن‌ها بیشتر. زن‌ها و مردها -همچون جنس نر و ماده در دیگر گونه‌ها- با به کارگیری شیوه‌های مختلف «علامت‌دهی آشکار» تلاش می‌کنند تا شایستگی خود را به جنس مخالف نشان دهند؛ لذا از این جهت، می‌توان بسیاری از رفتارهای جنسی ما را ذیل «نمایش معاشقه» طبقه‌بندی کرد (درخصوص تنوع شیوه‌های تصمیم‌گیری انتخاب جفت در میان جانداران نگاه کنید به این کتاب و برای انسان‌ها نگاه کنید به این اثر) .

💡 حال اگر به لاس زدن نگاه کنیم، می‌بینیم که نه تنها نیت معاشقه مشخصاً آشکار نمی‌شود، بلکه برعکس، فرد تلاش می کند تا خواست خود را مبهم و دوپهلو ابراز کند. لاس‌زدن یکی از انواع «علامت‌دهی پنهان» (covert signaling) است که در آن اطلاعات به نحوی منتقل می‌شود که مخاطب مورد نظر آن را به‌درستی دریافت ‌کند، اما برای دیگران نامشخص یا مبهم باقی بماند (بنگرید به این منبع و این و این). در واقع، لاس‌زدن یعنی رفتار یا گفتاری که بیانگر علاقۀ جنسی یا عاشقانه است و به شکل مبهم بیان می‌شود. هرچند مشاهدۀ چنین رفتاری بعضاً در میان برخی گونه‌ها گزارش شده است (برای نمونه بنگرید به این منبع و این و همینطور این کتاب) اما به نظر می‌رسد که لاس‌زدن در میان تمام جوامع انسانی که از آنها مطلع‌ایم به اشکال مختلف رواج دارد (فصل سه از این اثر).

❓ با این حال، از نگاه منطق هزینه-فایده، لاس‌زدن کاری است عجیب. چرا یک فرد باید قصد خود را مبهم ارائه کند و در نتیجه منابع خود را -در ساده‌ترین شکل یعنی وقت و انرژی و موفقیت تکاملی- صرف فعالیتی نماید که برای او فایده ندارد؟ بهتر نیست بدون تلف کردن منابع، قصد خود را مستقیم مطرح و نتیجه را - هرچه که باشد - همان لحظه دریافت کنیم؟

🔍 پاسخ به این پرسش بستگی به محیطی دارد که در آن این رفتار بروز پیدا می‌کند. اگر محیط به نحوی باشد که آشکار شدن خواست فرستنده نزد دیگران یا نپذیرفتن پیشنهاد او توسط مخاطب، هزینه‌ای بر فرستنده تحمیل نکند، آنگاه «علامت‌دهی آشکار» بهینه‌ است. اما اگر محیط به شکلی باشد که «علامت‌دهی آشکار» هزینۀ زیادی بر فرستند تحمیل کند، کاربست چنین رفتاری در آن محیط سازشی نخواهد بود. در چنین شرایطی، رفتاری تکامل خواهد یافت که جهت کاهش هزینه، علامت دهی را به سوی شکل پنهان آن سوق می دهد. لاس زدن استراتژی رفتاری است که با مبهم و دوپهلو کردن پیام، هزینۀ ابراز آن را برای فرستنده کم می کند. اما کدام عوامل محیطی ممکن است به تکامل لاس زدن در انسان ها کمک کرده باشد؟

📈 هزینه‌ای که مخاطب می‌تواند بر فرستنده تحمیل کند
یکی از مهمترین عواملی که می‌تواند بیان معاشقه را از «علامت‌دهی آشکار» به «علامت‌دهی پنهان» و لاس زدن مبدل نماید، هزینه‌ای است که مخاطب یا دریافت‌کنندۀ پیام می‌تواند بر فرستند تحمیل کند. سرشت برخی روابط به نحوی است که بیان آشکار نیت عاشقانه یا جنسی از سوی یک طرف، می‌تواند منجر به آسیب جدی به رابطه شود. مطالعاتی که در بر روی دوستی میان جنس مخالف صورت گرفته نشان می‌دهند که بیان آشکار نیت عاشقانه یا جنسی از طرف یکی از طرفین، اغلب به «بلاتکلیفی در رابطه» و بی‌ثباتی در رفاقت می‌انجامد (منبع و منبع). از آنجایی که شبکۀ دوستان اغلب به عنوان متحدانی مهم برای فرد تلقی می‌شوند، آسیب زدن به روابط دوستی، فرد را در معرض هزینۀ اجتماعی بالا قرار می‌دهد (منبع و منبع). در برخی دیگر از محیط‌ها، بیان آشکار نیت عاشقانه یا جنسی، منجر به کاهش سرمایۀ اجتماعی فرد می‌شود (منبع و منبع). برای مثال، بیان آشکار نیت‌هایی عاشقانه یا جنسی میان مدیر و زیردست یا استاد و دانشجو نه تنها می‌تواند به وجهه افراد لطمه وارد کند، بلکه منجر به سرزنش اخلاقی فرد و متزلزل شدن روابط قدرت میان او و دیگران می‌شود.

📉 هزینه‌ای که شخص ثالث می‌تواند بر فرد تحمیل کند
گاهی آگاه شدن شخص ثالث از نیت عاشقانه یا جنسی افراد می‌تواند هزینه‌ای ناخواسته بر آنها تحمیل کند. برای مثال، آشکار شدن نیت جنسی فردی که در رابطۀ انحصاری قرار دارد توسط همسر یا شریک عشقی او یا شریک عشقی طرف مقابل، می‌تواند با واکنش شدید و خشن آنها روبرو شود. در موقعیت‌های دیگر، آگاه شدن شخص ثالث از نیت عاشقانه یا جنسی فرد، می‌تواند موقعیت اجتماعی و منابع هر دو طرف را در معرض آسیب قرار دهد (منبع و منبع و منبع). به عنوان نمونه، گوش ایستادن و کشف رابطۀ پنهان افراد در محیطی که روابط عاشقانه یا جنسی تایید نمی‌شود، می‌تواند برای هر دو طرف پیامدهای اخلاقی، اجتماعی، حقوقی و حتی مادی به همراه داشته باشد (منبع).

👀 هزینه‌ای که استفاده از زبان می‌تواند بر فرد تحمیل کند
علاوه بر موارد فوق، استفاده از زبان به انسان‌ها این امکان را داده است که اطلاعات را خارج از ظرف محدود زمان و مکان در اختیار هم قرار دهند. مثلا دانبار نشان داده است که چطور غیبت کردن با کارکردهایی مثل تبادل اطلاعات مهم درباره رفتار دیگران و کمک به ارزیابی و مدیریت روابط در گروه‌ها به تقویت پیوندهای اجتماعی می‌انجامد. این ویژگی باعث می‌شود که میزان «اعتبار» فرد ورای محدودۀ زمان از طریق «غیبت» افراد با یکدیگر دست به دست شده و کاهش یابد (نگاه کنید به این اثر و همینطور این و این). برای مثال، بیان آشکار نیت عاشقانه یا جنسی استاد به دانشجو با ریسک بالایی همراه است چرا که چنین کاری نه تنها می‌تواند «هزینۀ مخاطب» و شاید «هزینۀ شخص ثالث» را بر وی تحمیل کند، بلکه به وسیلۀ «غیبت» اعتبار و وجهۀ فرد در میان طیف گسترده‌تری از افراد - حتی در سال‌های آینده - آسیب می‌بیند.

🧠 موارد فوق برخی از مهمترین دلایلی است که باعث می‌شود که افراد در روابط خود به جای «علامت‌دهی آشکار» به سمت نوعی «علامت‌دهی پنهان» یعنی لاس زدن حرکت کنند. لاس زدن با داشتن ویژگی‌ای همچون ابهام به فرستند این امکان را می‌دهد تا همزمان هم از هزینه‌های احتمالی «علامت‌دهی آشکار» اجتناب کند و هم شانسی برای رساندن پیام خود به فرد مورد نظر داشته باشد. از این جهت، لاس زدن رفتاری است بهینه بین دو قطب ابزار آشکار و روشن پیام از یک سو و پنهان کاری و خودداری از بیان آن از سوی دیگر.

🔺با این توضیحات به نظر میاد که اجداد ما خوب بلد بودند لاس بزنند. ما هم باید فرزندان خلفی باشیم 😉

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

وقتی نوعی طوطی – به اسم طوطیچه‌های دمگاه‌سبز (با نام علمی Forpus passerinus) - حسابی عاشق هم می‌شوند اما جای مناسب برای لانه ساختن ندارند، گاهی جوجه‌های زوج دیگر را می‌کُشند به این امید که والدین آنها لانه را رها کرده و بروند. اینگونه است که «عشاق قاتل» می‌توانند به آسانی به لانۀ خالی‌شده نقل مکان کنند.

بله، طبیعت همیشه هم گل و بلبل نیست! 😈

🔗 منبع

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

خنجر را پشت لبخند پنهان کن

به تازگی مقاله‌ای خواندم دربارۀ رقابت در جوامع فردگرا و جمع‌گرا. اغلب تصور می‌کنیم که رقابت در جوامع فردگرا بیشتر و شدیدتر از جوامع جمع‌گراست. اما نویسندگان مقاله با بازبینی پژوهش‌های نیم قرن اخیر استدلال می‌کنند که رقابت در جوامع جمع‌گرا -چه بین گروه‌ و چه در درون گروه- بیشتر است تا در جوامع فردگرا. اما شیوۀ رقابت زیرکانه و پنهان در جوامع جمع‌گرا به این باور اشتباه دامن زده که افراد در این جوامع در همکاری و سازگاری و هماهنگی با هم به سر می‌برند. عنوان مقاله جان کلام را به روشنی می‌گوید «خنجر را پشت لبخند پنهان کن».

مقاله مملو از بینش‌های تازه و ارجاعات فراوان است به پژوهش‌های دیگر در این حوزه. از این رو به علاقه‌مندان پیشنهاد می‌کنم اصل مقاله که لینک آن در انتهای این نوشته آمده است را مطالعه کنند. اما بخشی از مقاله که اکنون مایلم بر آن تمرکز کنم مربوط است به «اکولوژی اجتماعی رقابت» (Social Ecology of Competition).

پیش از این در نوشته‌ام در خصوص تبیین تکاملی «لاس‌زدن» (اینجا) توضیح دادم که چطور در برخی شرایط منطق هزینه-فایده می‌تواند «علامت‌دهی پنهان» و به طبع آن «لاس‌زدن» را بهینه‌تر از «علامت‌دهی آشکار» کند. نویسندگان مقاله با به کارگیری همین منطق، ادعا می‌کنند که اکولوژی اجتماعی جوامع جمع‌گرا به گونه‌ای است که رقابت پنهان را بهینه‌تر از رقابت آشکار می‌کند. یکی از عوامل تعیین‌کننده در این موضوع «تحرک رابطه‌ای» (Relational Mobility) است. تحرک رابطه‌ای یعنی اینکه فرد چقدر در انتخاب روابط خود – روابط دوستی، عاشقانه، کاری و غیره – از آزادی عمل برخوردار است. اگر در محیطی باشید که روابط شما حاصل انتخاب‌های فردی‌تان است و می‌توانید آنها را تغییر دهید، این یعنی آن محیط از تحرک رابطه‌ای بالایی برخوردار است. اما اگر در محیطی باشید که روابط شما ثابت است و کنار گذاشتن آنها ممکن نبوده یا بسیار هزینه‌بر است این یعنی آن محیط از تحرک رابطه‌ای پایینی برخوردار است.

شواهد نشان می‌دهد که بسیاری از روابط در جوامع جمع‌گرا عموما ثابت و پایدارند در حالی که در جوامع فردگرا چنین نیست. این یعنی افراد در جوامع جمع‌گرا از تحرک رابطه‌ای پایین‌تری برخوردارند تا در جوامع فردگرا. اما این بحث در اکولوژی اجتماعی چگونه می‌تواند بر شیوۀ رقابت افراد اثر گذارد؟ اگر در جامعه‌ای باشیم که روابط در آن نسبتاً پایدار است و روابط آسیب‌خورده و خراب را نتوان به آسانی جایگزین کرد، بهترین استراتژی این است که اختلافات خود را آشکار نکنیم چه آنکه روشن شدن اختلاف می‌تواند موقعیت ما را در گروه تضعیف کند یا – در بدترین حالت – به طرد ما از گروه بینجامد آن هم در شرایطی که امکان جایگزینی وجود ندارد.

اما از طرفی دیگر نباید فراموش کنیم که اطرافیان ما هم در شرایط یکسان هستند و به احتمال زیاد آنها نیز از همین منطق پیروی کرده و اختلافات‌شان را بروز نمی‌دهند. بنابراین، نزدیک‌ترین دوستان ما در گروه شاید ریاکاران فرد اعلی باشند که خنجر را پشت لبخند پنهان کرده‌اند و هر لحظه مترصد آنند که از آن استفاده کنند. در چنین محیطی، ویژگی‌هایی همچون تظاهر، چرب‌زبانی و فرصت‌طلبی تبدیل به خصیصه‌های روانی می‌شوند که در آن اکولوژی اجتماعی بخصوص، دارای کارکرد هستند.

نکتۀ آخر اینکه – و این چیزی است که در مقاله نیامده – لزوماً همۀ ما در طول عمر در یک سطح تحرک رابطه‌ای باقی نمی‌مانیم. در دوران کودکی به دلیل وابستگی به خانواده، تحرک رابطه‌ای پایین‌تری را تجربه می‌کنیم و این اعضای درجه یک مثل پدر و مادر هستند که تحرک رابطه‌ای ما را شکل می‌بخشند. اما با دست‌آوردن استقلال شخصیتی و مالی در بزرگسالی، این خود ما هستیم که بیشتر روابط‌مان را تعریف کنیم. شاید بسیاری از ما تجربۀ این را داشتیم که مثلا مادرمان مجبورمان کرده سال نو را به دایی‌ای تبریک بگوییم که از او خوشمان نمی‌آمد (تحرک رابطه‌ای پایین) اما بعدها که بزرگتر شدیم این خود ما بودیم که تصمیم می‌گرفتیم با او صحبت کنیم یا نه (تحرک رابطه‌ای بالا).

بنابراین، اگر دفعۀ بعد از شما خواستند با کسی صحبت کنید که از او متنفرید، ابتدا نگاهی به تحرک رابطه‌ای‌تان بیندازید و ببینید بهتر است خنجر را پشت لبخند پنهان کنید یا آن را در سینۀ او بنشانید 😈

🔗 منبع

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

وقتی صحبت از دودیسی جنسی انسان به میان می‌آید - یعنی تفاوت‌های ظاهری بین زن و مرد - اغلب به مواردی مثل قد، وزن و حجم عضلات اشاره می‌شود. اما جالب است بدانید که یکی از نمونه‌های دودیسی جنسی، رشد بیشتر بینی پسرها در مقایسه با دخترها در دوران بلوغ است. به طور میانگین، دماغ پسرهای نوجوان در مقایسه با دخترهای هم اندازۀ آنها، ده درصد بیشتر رشد می‌کند تا بتواند اکسیژن مورد نیاز عضلات و همچنین نگهداری بافت‌ها را تامین کند.

🔗 منبع

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

در میان انسان‌ها اغلب مادران مایلند از پستان چپ خود به نوزادشان شیر بدهند. هرچند تابحال نظرات گوناگونی برای این موضوع مطرح شده اما به نظر می‌رسد در میان ما انسان‌ها ماهیچۀ سمت چپ صورت درعلامت‌دهی اجتماعی چالاک‌تر از ماهیچۀ سمت راست است. به همین جهت در فرهنگ‌ها و دوره‌های تاریخی گوناگون بین ۶۰ تا ۹۰ درصد مادران بی‌آنکه خود بدانند ترجیح می‌دهند که نوزاد را -خصوصاً در سه ماهۀ نخست- از پستان چپ شیر بدهند چه آنکه از این طریق سمت چپ صورت مادر در معرض دید نوزاد قرار گرفته و کوچکترین تغییرات هیجانی او را آشکار می‌کند. همچنین، داده‌هایی که از طریق چشم چپ ارسال می‌شوند، بیشتر به نیمکرۀ راست مغز منتقل می‌گردند؛ بخشی از مغز که وظیفۀ اصلی آن پردازش و تفسیر نشانه‌های اجتماعی و عاطفی است.

بنابراین، در هنگام شیر دادن چشم چپ مادر با دقت به چهرۀ نوزاد نگاه می‌کند و حالت عاطفی او را تفسیر می‌کند و همزمان نوزاد با دقت به پر احساس‌ترین سمت چهرۀ مادر خیره می‌شود و می‌آموزد چگونه هیجانات او را بخواند و پاسخ دهد. از اینرو می‌توان گفت شیر دادن نوعی گفتگوی خاموش است میان مادر و نوزاد.

🔗 منبع

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

ماهی تلسکوپی، شاهکار تکاملی

در اعماق تاریک اقیانوس، جایی که نور خورشید هرگز بدان نمی‌رسد، زنده ماندن وابسته به توانایی تشخیص ضعیف‌ترین رده‌های نور است. ماهی تلسکوپی (با نام علمی Gigantura chuni) یکی از شگفت‌انگیزترین سیستم‌های بینایی را در دنیای حیوانات داراست که محصول میلیون‌ها سال تکامل است.

چشم‌هایی شبیه تلسکوپ
چشم‌های این ماهی رو به جلو و شبیه لولۀ بلند تلسکوپ است که حساسیت آن را نسبت به نور کم افزایش می‌دهد. برخلاف بیشتر ماهی‌ها که چشم‌هایشان به طرفین است، این ماهی با داشتن چشم‌هایی تلسکوپی روبه جلو می‌تواند عمق و فاصله را دقیق تشخیص دهد و شکار در تاریکی را برایش ممکن سازد.

آینه‌های درون چشم
سیستم بینایی این ماهی تنها به عدسی چشم تکیه ندارد؛ بلکه از آینه‌های شبکیه برای متمرکز کردن نور استفاده می‌کند. این ساختارهای آینه‌ای می‌توانند فوتون‌های نور را بازتاب داده و روی سلول‌های حساس به نور متمرکز کنند. این ویژگی خاص به جانور اجازه می‌دهد تا در تاریکی تقریباً مطلق، طعمه‌اش را ببیند.

استراتژی تغذیه
علاوه بر چشم‌های تلسکوپی، فک‌ها و معدۀ کشسان ماهی تلسکوپی به آن اجازه می‌دهد تا طعمه‌ای بزرگ‌تر از خودش را ببلعد. چنین قابلیتی در محیطی که غذا کمیاب و غیرقابل پیش‌بینی است، از اهمیت حیاتی برخوردار است.

زیست‌تقلید و آیندهٔ فناوری
مطالعه موجوداتی مثل ماهی تلسکوپی نه تنها نشان می‌دهد که چگونه تکامل، موجودات را برای زندگی در شرایط سخت سازگار می‌کند بلکه می‌تواند الهام‌بخش مهندسان زیست‌تقلید (biomimetics) در طراحی فناوری‌های نوری و تصویربرداری پیشرفته در آینده شود.

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

نتایج نخستین پیوند رفتار در جهان

امروزه، مفهوم پیوند عضو (Organ Transplant) به‌طور گسترده‌ای شناخته شده است، اما پدیده پیوند رفتار (Behaviour Transplant) کشف نوین و بی‌سابقه در علم زیست‌شناسی محسوب می‌شود. دانشمندان ژاپنی برای نخستین‌بار در جهان توانسته‌اند یک رفتار پیچیده را از یک گونه جانوری به گونه‌ای دیگر منتقل کنند. این دستاورد با انتقال رفتار جفت‌گیری از مگس سرکه زیرمات (Drosophila subobscura) به مگس سرکه معمولی (Drosophila melanogaster) صورت گرفته که به طور طبیعی فاقد چنین رفتاری است.

مبانی زیستی رفتار جفت‌گیری
در مگس سرکه زیرمات، رفتار جفت‌گیری نر شامل ارائه «هدیه آمیزش» (Nuptial Gift) به ماده است. این هدیه، ماده‌ای مغذی است که نر از چینه‌دان خود بالا آورده و پیش از جفت‌گیری به ماده می‌دهد. از آنجا که ماده‌های این گونه معمولاً با یک نر جفت‌گیری می‌کنند، کیفیت هدیه به عنوان شاخصی از کیفیت ژنتیکی و وضعیت فیزیولوژیک نر عمل می‌کند. دریافت این مواد مغذی به ماده امکان می‌دهد تا تعداد تخم‌های بیشتری بگذارد. از منظر تکاملی، این رفتار نوعی سرمایه‌گذاری والدینی است که شانس موفقیت تولیدمثلی نر را افزایش می‌دهد.

در مقابل، مگس سرکه معمولی استراتژی جفت‌گیری متفاوتی دارد. این دو گونه حدود ۳۰ تا ۳۵ میلیون سال پیش از یک نیای مشترک جدا شده‌اند و در طول تاریخ تکاملی خود تحت فشارهای انتخابی متفاوتی قرار گرفته‌اند. در مگس سرکۀ معمولی، نر با لرزاندن یکی از بال‌های خود «آواز» تولید کرده که همراه با فرمون‌های مخصوص، نقش کلیدی در جذب جفت ایفا می‌کند.

اساس ژنتیکی و عصبی پیوند رفتار
تفاوت در این رفتارهای جفت‌گیری توسط یک ژن مشترک به نام fru (fruitless) کنترل می‌شود، اما بیان ژن و مدارهای عصبی ایجادشده توسط آن در هر گونه متفاوت است. در Drosophila subobscura، ژن fru نورون‌های تولیدکننده انسولین را به مدار عصبی مرتبط با جفت‌گیری متصل می‌کند و رفتار هدیه دادن را امکان‌پذیر می‌سازد. این در حالی است که در Drosophila melanogaster، این اتصالات عصبی وجود ندارند و به جای آن، مدارهای مربوط به آواز جفت‌گیری تکامل یافته‌اند.

دانشمندان با دستکاری ژنتیکی و فعال‌سازی ژن fru در مگس سرکه معمولی، توانستند زنجیره‌ای از وقایع مولکولی و عصبی را آغاز کنند که منجر به تشکیل مدارهای عصبی جدید و در نهایت بروز رفتار «هدیه آمیزش» در این گونه شد. در واقع، این مگس بیچاره مجبور به رفتار عاشقانه‌ای شده که تا قبل از این «بلد» نبوده.

🔗 منبع

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

تماشای فعالیت دستگاه عصبی در هیدرا

هیدرا (با نام علمی Hydra vulgaris)، جانوری کوچک و شفاف از خویشاوندان عروس دریایی، یکی از ساده‌ترین دستگاه‌های عصبی را در طبیعت داراست که متشکل از شبکه‌ای پراکنده از نورون‌هاست که در سراسر بدنش گسترده شده‌اند. اما همین سادگی باعث شده که این جاندار به مدلی ارزشمند برای مطالعۀ تکامل رفتار و کارکرد دستگاه عصبی تبدیل شود.

دانشمندان در سال ۲۰۱۷ توانستند با دستکاری ژنتیکی، نورون‌های هیدرا را طوری تغییر دهند که هنگام فعالیت بدرخشند. به این ترتیب، همانطور که در فیلم مشاهده می‌کنید، برای نخستین بار فعالیت عصبی این جانور در لحظه ثبت شد.

نتیجه این آزمایش شگفت‌انگیز بود. هیدرا برای هر رفتار ساده یک مدار عصبی اختصاصی دارد:

مداری که هنگام خوردن غذا فعال می‌شود،
مداری برای جمع کردن بدن و پناه گرفتن در برابر خطر،
و مداری که نور را حس می‌کند تا زمان مناسب تغذیه را تشخیص دهد.

هیچ نورونی در بیش از یک مدار شرکت نداشته و هر رفتار شبکه‌ای مستقل دارد. این ساختار ساده نمونه‌ای ابتدایی از سامان عصبی است که بعدها در سیر تکامل به مغزهای پیچیده‌تری مانند مغز انسان انجامید.

🔗 منبع

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

از منظر تکامل فرهنگی، ابداعی مانند صفر تنها یک ابزار ریاضی نیست، بلکه ابزاری شناختی است که توان ذهن انسان را دگرگون می‌کند (برای مثال‌های دیگر نگاه کنید به این منبع و همینطور این و این). صفر ما را به معنای واقعی کلمه «باهوش‌تر» کرده است. این عدد بخشی از زرادخانهٔ ابزارهای فرهنگی ماست؛ ابزارهایی که مانند الگوریتم و نرم‌افزار بر مغز ما نقش می‌بندند و قدرت شناختی‌ ما را گسترش می‌دهند. این ابزارها همچون اپلیکیشن‌های گوشی‌های هوشمند هستند: هرچه تعداد اپلیکیشن‌ها بیشتر باشد، کارهای بیشتری می‌توان انجام داد. به همین ترتیب، هرچه ابداعات فرهنگی بیشتری در طول تاریخ به ذهن بشر افزوده شده باشد، توانایی او برای اندیشیدن، محاسبه کردن و کشف جهان نیز بیشتر شده است. با این حال، بر خلاف اَپلیکیشن‌های گوشی، اغلب اَپلیکیشن‌های فرهنگی هیچ سازنده‌ی مشخصی ندارند بلکه در طی گذر از ذهن میلیون‌ها انسان در خلال هزاران، بلکه میلیون‌ها سال، آرام و پیوسته تکامل یافته‌اند.

تفاوت دستگاه شمارش رومی با نظام عددنویسی هندی–عربی مثال روشنی از این تکامل است. دستگاه رومی برای مقاصدی چون ثبت اسناد یا نوشتن تاریخ کارآمد بود، اما همانطور که اشاره شد چندان به کار محاسبه نمی‌آمد. اروپائیان برای هزار و پانصد سال از این دستگاه شمارش استفاده کردند و این بدان معناست که برای تمام این مدت، قادر به محاسبات پیچیده‌تر نبودند. هرچند از منظر فیزیولوژیک کاملا قادر به انجام چنین کاری بودند، اما نرم‌افزار فرهنگی مناسب بر روی مغزهایشان «نصب» نشده بود. در مقابل، نظام هندی–عربی که با مفهوم صفر شکل گرفت، به‌تدریج همچون نرم‌افزاری تازه بر ذهن بشر نصب شد و به او اجازه داد محاسبات پیشرفته، جبر و ریاضیات نوین را بپروراند. امروز همگی از همین نظام استفاده می‌کنیم؛ نظامی که نه تنها ریاضیات، بلکه فرهنگ انسانی را متحول کرده و نشان داده است که چگونه ابداعات فرهنگی، همچون صفر، می‌توانند مسیر تکامل فکری و شناختی ما را دگرگون کنند.

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

امروز زمین یکی از خردمندترین دوستانش را از دست داد.

جین گودال شگفت‌انگیز رفت (۲۰۲۵-۱۹۳۴)؛ زنی که با صبر و عشق، پرده از رازهای طبیعت برداشت و نشان داد فاصله‌ٔ انسان و حیوان بسیار باریک‌تر از آن است که می‌پنداشتیم.

او خاموش شد، اما نگاهش به حیات وحش و امیدش به آینده، همچنان در جنگل‌ها و در دل کسانی که برای زمین می‌کوشند زنده است.

📖 کتاب «در سایۀ انسان» از جین گودال به فارسی ترجمه شده است.

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

روز جهانی حیوانات مبارک!

به ویژه به جانوری که همچون دیگران محصول سازوکارهای تکاملی است اما همچنان در اوهامش خود را «اشرف مخلوقات» می‌خواند.

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام

افسانۀ «خاطرات سرکوب‌شده» تروما

متأسفانه هنوز بسیاری از مردم به وجود «خاطرات سرکوب‌شده» (Repressed Memories) باور دارند. تصوری غیرعلمی و ابطال‌شده که مدعی است خاطرات تروماتیک معمولاً از حیطۀ آگاهی هوشیار فرد بیرون رانده می‌شوند و تا زمانی که در فرایند درمان دوباره «بازیابی» نگردند، منشأ مشکلات روانی خواهند بود. طرفه آنکه شماری از متخصصان که مستقیماً با قربانیان تروما سر و کار دارند—طبق یک برآورد یعنی حدود یک‌سوم روانشناسان—هنوز نیز به این تصور نادرست پایبندند (منبع).

این باور که انسان‌ها خاطرات تروما را «سرکوب» می‌کنند بر مبنای درکی نادرست از مغز و سازوکارهای یادسپاری قرار دارد که در واقع تقریباً وارونهٔ آن چیزی است که در سطح عصب‌شناختی رخ می‌دهد. قربانیان تروما معمولاً نه ‌تنها این خاطرات را فراموش نمی‌کنند بلکه دائماً با آن‌ها درگیرند و نمی‌توانند ذهن خود را از آنها خلاص کنند. این پدیده یکی از شاخص‌ترین نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) است. آنچه در درمان‌ها به‌عنوان «خاطرات بازیافته» شناخته می‌شود در واقع اغلب خاطرات کاذبی است که به ‌طور ناخواسته در جریان مداخلاتی موسوم به «درمان خاطره بازیافته» (Recovered-Memory Therapy) شکل می‌گیرند (برای مثال نگاه کنید به این منبع و این و این و این و این و این و این و این و این).

اما چرا خاطرات تروما «سرکوب» نمی‌شوند؟ یکی از دلایل اصلی، واکنش زیستی مغز در هنگام تجربۀ حادثۀ تروماتیک است. قرار گرفتن در معرض رویدادهایی همچون تجاوز، جنگ و شکنجه موجب فعال شدن محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال (HPA) و ترشح هورمون‌های استرس— به‌ ویژه آدرنالین (اپی‌نفرین) و کورتیزول— می‌شود. این مواد با اثر بر بخش‌هایی از مغز چون آمیگدالا و هیپوکامپوس، فرآیند تثبیت حافظه (Memory Consolidation) را تقویت کرده و تجربۀ تروماتیک را به‌ صورت ماندگار در شبکه‌های عصبی ذخیره می‌کنند (بنگرید به این منبع و این و این و این). همین سازوکار گاه به بروز PTSD می‌انجامد و فرد را با هجوم مکرر و مزاحم خاطرات رنج‌آور روبه‌رو می‌سازد.

از این رو، اگر کسی مدعی شود خاطراتی از آزار جسمی یا جنسی شدید را پس از سال‌ها «به‌ یاد آورده» است - در حالی که پیش‌تر هیچ نشانه‌ای از آگاهی نسبت به آن نداشته - می‌توان نسبت به اصالت چنین «خاطراتی» تردید جدی داشت. شواهد تجربی نشان می‌دهد که رویدادهای آسیب‌زای مستند به ‌ندرت فراموش می‌شوند چه رسد به آنکه به‌ صورت فعال «سرکوب» شوند؛ مگر در مواردی بسیار خاص، مانند وقوع حادثه در اوایل کودکی یا وجود آسیب مغزی گسترده (نگاه کنید به فصل هشتاد و پنج این کتاب و همینطور این کتاب).

افزون بر این، روش‌هایی چون «تصویرسازی هدایت‌شده» یا «هیپنوتیزم درمانی» در بسیاری از موارد سبب تولید تصاویر ذهنی‌ای می‌شوند که مراجعان ممکن است آن‌ها را با خاطرات واقعی زندگی خود اشتباه بگیرند (بنگرید به این منبع و این و این). در برخی نمونه‌های افراطی، بیماران مبتلا به اختلال چندشخصیتی گزارش‌هایی از «خاطرات سرکوب‌شده» ارائه داده‌اند - برای مثال نوزادخواری در محضر شیطان! - که عملاً ناممکن است.

در نهایت هرچند «خاطرات سرکوب‌شده» تروما واقعیت علمی نیست اما همچنان هستند کسانی که اکنون از آن برای جلب مشتری یا طرفدار استفاده می‌کنند.

✍️ عارف عبادی

📱 اشتباهِ میمون

😎 اینستاگرام