از آن مهمتر در گزارش آذربایجان نوشته‌اند:

نظر به اهتمامی که امنای دولت علیه در باب حکام ولایات فرموده و کسان عاقل و قابل و شایسته و مردم دار به حکومت هرجائی معین کرده اند، اغلب تفرقه ایل و رعیت که سابقاً جلای وطن کرده بودند، حال میل به وطن اصلی خود نموده معاودت میکنند. از جمله ایل میلان که از ایلات قدیم دولت علیه بوده اند در سنوات سابقه از سوء سلوك حكام خوى بعضی از خانوار آنها متفرق شده بودند، این اوقات به ملاحظه نظم امر ولایت خوی و حسن سلوك و رفتار عالیجاه محمد رحیم خان حاکم خوی به اوطان خود معاودت مینمایند و از قراری که در روزنامچه خوی نوشته اند يك صد خانوار از آنها در این روز هم معاودت نموده به جاهای خود سکنی گرفته اند».

همچنین راجع به نظم ایل شاهسون «نیکلاسواخانف» مأمور روسیه در لنگران در ۲۴ فوریه ۱۸۵۰ (۱۱) رجب (۱۲۶۶) به قاسم خان حاکم منطقه شاهسون نشین مینویسد:

«دوستدار قلباً از آن عالیجاه در نهایت مرتبه راضی و خشنودم که اهالی کوچری زیر دست آن عالیجاه، به خلاف سالهای گذشته امسال در کمال نهایت آسایش و فراغتی سکنی نموده بسر می برند که هیچگونه خلاف قاعده از آنها سر نمیزند و مسموع نیست ۴۱.

از همه با معنی تر این است که ترکمنان دزد مزاج که تا دیروز شتر را با بارش می بردند، و آدمیزاد را می دزدیدند و برده وار می فروختند - حالا به مردمی گرائیده همان اسیران را پس میفرستادند ۴۲. و حتی اگر مالی از اردو در صحرای ترکمان گم بشود ترکمانان پیدا نموده، می آورند در اردو جار کشیده به صاحبش میرسانند» ۴۳.

این نظم تنها زاده ترس از دولت نبود؛ دولت ترکمانان را به کارهای عمرانی و اداشت با بستن سدی بر رود گرگان وسیله پیشرفت کشاورزی آن منطقه فراهم گردید، و تشویقی که از ریش سفیدان ترکمنان بعمل آمد به مدنیت گرائیدند ۴۴.

شیل نیز می نویسد:

راهها که تا به حال پر از دسته دزدان بود از وجود آنان پاک گردیده کاروانان آسوده از هرگزندی به مقصد خویش روانند، تجارت که پیش از این تقریباً از بین رفته بود رونق گرفته و فعالیت تازه ای مشهود است ۴۵


39. وقایع اتفاقیه، شماره ٣٥.

۴۰ همان شماره ۳۸

۴۱. نگاه کنید به بخش روابط ایران و روسیه

۴۲.وقایع اتفاقیه، شماره ۲۴.

۴۳ همان شماره ۲۸

۴۴ نگاه کنید به سیاست اقتصادی و سیاست امیر در ترکستان.

@matnbedebot

📚 صفحه 328 امیر کبیر و ایران، فریدون آدمیت، نسخه تصویری، نسخه صوتی.