📘در درازای شب یلدا

نقدآگین

📘در درازای شب یلدا
(۲/۲)
✍🏻#آرمین_لنگرودی

پیشینه
🍂 اولین پرسشی که همیشه در پیوند با میترا شنیده می‌شود، همان تفاوت «میترا» با «مهر» (یا میثرَه) است. من اگر بخواهم این تفاوت را در یک جمله بیان کنم؛ «میترا» برآیش دوباره‌ی «مهر» در یونان بود، پس از به پس رانده شدنش بدست «مزدا» از مرتبه‌ی قدرت و در دوران تسلط آیین زرتشت در ایران. بعنوان یکی از خدایان سه‌گانه‌ی (تثلیث) هندوایرانی، میترا در کنار «وارونا» (وَرُونَه) و «آریامان» (آیرْیَمَن [یسنا؛ ۵۴;۱])، پاسدار نیکی در نبرد بر علیه پلیدی (دروغ، اهریمن) بود. در کرانه‌ای به گستردگی هند تا آسیای کوچک، میترا بتدریج خود را از این “تثلیث” جدا کرد و به یکی از خدایان بلندمرتبه‌ی ایرانی (و حتا در ورای «آریامان» و «مزدا») تبدیل نمود. پلوتارک یونانی (Plutarch) می‌نویسد، که ایرانیان مهر را خدای “پیوند” (وفاداری و پیمان) می‌دانستند. با در نظر گرفتن جایگاه مهر در سالنامه‌ی ایرانی، این گفته‌ی پلوتارک گویاتر بنظر می‌آید: ماه مهر، ماهِ آغازین نیمه‌ی دوم سال و پیونددهنده‌ی آن به نیمه‌ی اول‌سال و همزمان روز شانزده مهر، یعنی آغاز نیمه‌ی دومِ ماه مهر و بدینگونه پیونددهنده‌ی دونیمه‌‌ی این ماه به یکدیگر است. همزمانی این دو پیوند، یعنی روز شانزدهم ماه مهر، همان «مهرگان» است. فیلسوف رومی «پُرفیریوس» (Porphyrios) نیز اشاره‌ای به همین “پیوند دهندگی” مهر در زودیاک (دایرة البروج) دارد که همانا “هموگانِ پاییزی” (اعتدال پاییزی در نیم‌کره‌ی شمالی) و برابری شب و روز است.

🍂 جایگاه مهر بعنوان خدای پیمان، یک جایگاه اجتماعی و بدینترتیب “سیاسی” است. جامعه‌ی ایرانی که بر پایه‌ی “پیمانهای اجتماعی” و “سلسله‌مراتبی” – از شهروند گرفته تا شاه، بهمراه همه‌ی رده‌های میانی آنها – پایدار بود، شاه را تبلور مهر می‌دانست، که خود را بعنوان نمونه در نام «اردشیر» (آرتا + خشترا) بمعنی «نظم حکومتی» (دادگری زمینی) نمایان می‌ساخت. همین ویژگی بعدها میترائیسم را به آیین سیاستمداران، مردان و یا سربازان وفادار به حکومت و در نهایت به یک دین حکومتی رومیان تبدیل کرد. مراسم سوگند وفاداری ارتشیان و ارگانهای انتظامی به سیستم حاکمه‌ی یک کشور هنوز هم از مراسم باقیمانده از آن دوران است.

🍂 با برآیش دین زرتشت اما جایگاه مهر به اورمزد داده شد و او به خدایی کناری تبدیل گشت. با اینکه بسیاری امروزه به “وحدانیت” خدایی اهورامزدا در دین زرتشت گمان دارند و بهمین سبب آنرا یک دین “توحیدی” می‌انگارند، خدایگونگی میترا در دین زرتشت (همسان باخداوندگاران دیگری چون آناهیتا [خدای آب]، سروش [خروس یا پیک خورشید؛ نگاه کنید به مهریشت ۴۱ و ۱۰ – سروش‌یشت – یسنه ۵۷]، …) با وجود کاهش مرتبه‌اش، هیچگاه بزیر پرسش نرفت[۱].

🌐مطالعۀ ادامۀ متن
⏰ زمان مطالعه: ۱۹ دقیقه
🔖 ۳۴۵۹ واژه