Адна публікацыя малюнка сярэдзіны XIX стагоддзя прымусіла перагледзець усю іканаграфію па Каложскай царкве, якая ёсць - больш за сотню ілюстрацый.

Вока зачапілася за адзін элемент, якога я ніколі раней не бачыў на Каложы. Гэта тромп, нішападобная скляпеністая канструкцыя, якая злучае паўночную і цэнтральную апсіду храма.
Сутнасць тромпа простая: ён дапамагае перайсці з формы вугла ў больш просты абрыс. У старажытнарускім дойлідстве тромп (вядомы як ветразь) шырока выкарыстоўваўся, каб перайсці з квадратнага плана ў круглы план барабана купала.
Але ў экстэр'еры я не магу прыгадаць ніводнага прыкладу, дзе б у старажытнарускім дойлідстве выкарыстоўваўся тропм паміж апсідамі. За то магу прыгадаць аж два прыклады ў гатычнай архітэктуры ВКЛ: ступеністыя тромпы паміж апсідамі гатычнай Сынкавіцкай царквы, пабудаванай у пачатку XVI стагоддзя, і гатычнай Віленскай Траецкай царквы, пабудаваная ў 1514 годзе. І ў гэты ж час, у самым пачатку XVI стагоддзя, Богушам Багавіцінавічам перабудоўваецца Каложская царква. Не хочацца ўглядацца ў гравюру Цюнта, на якой Каложа зусім не падобная, але ясна, што храм перастае быць крыжова-купальным храмам і атрымлівае высокі схільны дах.

З'яўленне тромпаў у гэты момант цалкам лагічнае. У старажытнарускім дойлідстве апсіды, відаць, мелі шлемападобныя завяршэнні, якія паўтаралі конхавыя скляпенні асід. Па захаваных і рэстаўраваных прыкладах старажытнарускага дойлідства можна прыйсці да высновы, тады стараліся пазбягаць складаных сучляненняў купалоў апсід, разводзячы іх ці выразна ў бакі, ці робячы на розных узроўнях. Таму рэканструкцыю Полацкай Сафіі, дзе тры апсіды аднолькавай вышыні і іхнія дахі ўтвараюць адну вельмі складаную структуру, можна лічыць сумнеўнай.
Накрыць старажытнарускую царкву простым схільным дахам задача нетрывіяльная. Ад закамар можна сысці толькі надбудовай па прыкладзе той, што з'явілася на Спаскай царкве ў Полацку.
Зрэзаць закамары нельга, бо яны адпавядаюць скляпенням унутры царквы — зрэшты менавіта такі варыянт і быў рэалізаваны ў Каложы, дзе ад скляпенняў нічога не засталося. Тут, праўда, загадка калі гэта адбылося, бо адны крыніцы адносяць да XV стагоддзя, а іншыя да сярэдзіны XVI стагоддзя, што важна, каб зразумець ці звязаны гэты тромп на малюнку з перабудовай пачатку XVI стагоддзя ці не.

Крыць тры суседнія апсіды таксама такое сабе задавальненне. Метал дазваляе рабіць спадзістыя дахі, але не заўсёды даступны, а галоўнае, на такіх дахах тупа ляжыць снег. Нават сёння, колькі гідраізаляцый не рабі, але з часам пачне цячы. Здаецца ніводна старажытнарускай царквы не засталося з арыгінальным дахам, ясна чаму - закалупаешся абслугоўваць гэтую прыгажосць. Патрэбны цэльны, схільны дах, пажадана стромкі, каб снег не ляжаў. Але стромкі дах на апсідах можа вылезці вышэй за новы карніз. Карацей, ідэальны варыянт: усё пад адзін карніз і простай геаметрычнай формы.

Архітэктары беларускай готыкі адразу не сталі ламаць камедыі: тры круглыя апсіды гэта добра, па-хрысціянску і сімвалічна, але дах зробім у плане блізкім да пукатага шматвугольніка, без унутраных вуглоў і яндоваў. Таму западзіны паміж апсідамі плаўна пераходзяць праз тромпы ў проста плоскія сцены. Агульны дах у нас і на помніках драўлянага дойлідства часта можна пабачыць — так прасцей.

І на Каложы ў выніку ўсіх перабудоў атрымалася, што асноўны аб'ём панізіўся, а апсіды былі надбудаваныя. Каб замест трох паўкружжаў перайсці ў больш простую форму, відаць, пад самым новым карнізамі паміж апсідамі зрабілі тромп. Тое, што апсіды былі рознай вышыні зразумела з інтэр'ераў, бо вяршыні скляпенняў адрозніваюцца. Ну і паўночная апсіда мае заўважную дамуроўку не з плінфы, а са звычайнай цэглы. Тут напрошваецца назваць яе гатычнай муроўкай, бо перапаленая цэла і месцамі па схеме руб-старчак-руб-старчак, але насамрэч яна абсалютна хаатычная.
Ніякай уцямнай стратыграфіі муроўкі я не знашоў, толькі эскіз праекта аднаўлення царквы ў арыгінальным выглядзе аўтарства Генадзя Лаўрэцкага, які паказвае, што над бачнай "гатычнай" дамуроўкай ён пабачыў яшчэ больш новую, як раз недзе там, дзе мусіла быць пята тромпа.

#цэрквы #Гродна