تاریخوو هەورامانی

اشتقاق مفاهیم از نخستینه گوران
اشتقاق گورانی از یارسان

✍ مدرس سعیدی

🔸اصطلاح گورانی در معنای سنتی ادبی و  سپس شناسه زبانی منظومه­ های ده هجایی، همچنین گورانی به معنای ترانه و آواز (نک: اینجا)، احتمالاَ برگرفته از گوران در معنای پیروان آئین یارسان (نک: اینجا) است. پژوهشگران تاریخ ادبیات کُردی در این نکته اتفاق نظر دارند که سرآغاز ادبیات به گویش ماچو و به طور کلی ادبیات کُردی را باید در میان پیروان آئین یارسان جست (خزندار، 2010: 1/258-260؛ بورکه­ یی، 2008: 1/ 47-81؛ محمدپور، 1392: 29؛ چمن­ آرا و امیری، 1398: 13-14). البته گاه قطعه شعری ده هجایی مشهور به هرمزگان که مضمون آن نکوهش حمله اعراب و سوگواری برای آئین کهن و ویرانی آتشگاه­ها است، به عنوان کهن­ترین نمونه ادبیات بازمانده به این گویش و به طور کلی ادبیات کُردی معرفی می­شود؛ اما امروزه عدم اصالت این شعر که سند ادعایی آن در جایی یافت نشده و به احتمال زیاد تحت تاثیر گفتمان­ باستانگرایی اوایل سده بیستم میلادی جعل شده، محرز است (نک: Asatrian, 2009: 17؛ عبدی، 1397: سراسر اثر). صرف نظر از این، تمامی اشعاری که به عنوان نمونه­ های آغازین و یا کهن­تر ادبیات به گویش ماچو مطرح است، از جمله اشعار منسوب به بهلول ماهی در میانه سده دوم هجری، بابا سرهنگ دَودانی در سده چهارم و شاه خوشین و بابا ناووس در سده پنجم، در چهارچوب ادبیات آئینی یارسانان قرار می­گیرد و سرایندگان آن در زمره بزرگان آئین یارسان­ اند ( خزندار، 2010: 1/258-260، 266، 292، 317؛ محمدپور، 1392: 29). با آنکه این اشعار به مدت چندین سده به صورت شفاهی منتقل می­شدند و تنها در چند سده اخیر مکتوب شدند (رحیمی و آذر، 1394: 5-7؛ الهی، 1366: 187-188)، همچنین به رغم آنکه اساساَ ممکن است که در دوره­ های بعد، به ویژه از سده هفتم به این­سو که آئین یارسان با ظهور سلطان اسحاق برزنجی (675-798 ق) مهمترین مرحله از فرایند پیدایش و تکوین خود را پیمود، سروده و به شخصیت­های منسوب به این آئین در سده­ های نخست اسلامی منسوب شده باشند؛  اما مسلم است که سنت شعر سرودن در قالب مثنوی­ها ده هجایی که ریشه در پیش از اسلام دارد، در میان کُردهای غیر مسلمان استمرار یافته و به یارسان­ها رسیده است. طبیعتا بهره­ گیری از زبان بومی در حوزه­ های دینی و فرهنگی در میان کُردهای غیر مسلمان و اهل طریقت­های تندرو که کمتر از نخبگان مسلمانِ کُرد در قید سنن رایج به زبان­های عربی و فارسی بودند، زمینه بروز مساعدتری داشت.

🔸به­ هرروی سلطان اسحاق که به اعتباری می­توان او را بنیانگذار آئین یارسان دانست (نک: جهان­بخت، 1396: 214-215)، بر اساس متون دینی یارسان، برای در امان ماندن از دشمنان خود به پِردیور در کنار رود سیروان در منطقه کوهستانی و صعب العبور هورامان پناه برد و آنجا را مرکز جنبش دینی و فرهنگی خود کرد. در این دوره که در ادبیات دینی یارسان­ها به دوره پردیور/پردیوری معروف است (نک: دیوانَ گَوره، 1382: 662، 730-735؛  دفتر رموز یارستان، بی­تا: 16؛ جهان­­بخت، 1396: 214). گویش ناحیه هورامان که تا کنون هم مهمترین نواحی ماچوزبان است، به عنوان زبان جنبش دینی و فرهنگی یارسانها تثبیت گردید و حتی پس از آن­که بر اساس روایت­های یارسانی، یارسان­ها بر اثر شکست از نیرویی مسلمان ناچار به خروج از هورامان و استقرار مرکزیت دینی خود در ناحیه دالاهو شدند (Gholami, 2023: 77)، گویش ماچوی رایج در هورامان که امروزە به هورامی معروف است، اهمیت خود را به عنوان زبان دینی آنها حفظ کرد؛ حتی متون مقدس آئین یارسان یا اصطلاحاَ کلام­ها، به این گویش سروده شده است. یارسانها که به سبب انتساب به باورهای غیر اسلامی گوران خوانده می­شدند (نک: اینجا) ، ادبیاتی غنی به این گویش پدید آوردند که مبتنی بر مثنوی­های ده هجایی و درونمایه آن عمدتاَ مفاهیم و آموزه­ های آئین یارسان بود (محمدپور، 1392: 28). این اشعار و کلام­ها در مراسم مذهبی آنها که به جَم معروف است، با لحن و آواز، معمولاَ همراه با ساز تنبور خوانده می­شد (Deqan, 2011: 39؛ رحیمی و آذر، 1394: 2). سنن و رسوم مذکور از مهمترین شاخصه­ های جامعه یارسان بود؛ تا جایی که به تدریج هم سنت سرودن اشعار ده هجایی به گویش ماچو، هم ترانه­ سرایی و آوازخوانی، به پیروان آئین یارسان و جامعه یارسان که به گوران مشهور بودند، منسوب گردید و گورانی خوانده شد.

ـــــ
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
https://www.group-telegram.com/ms/horamanhistory.com

Telegram

تاریخوو هەورامانی

وانای پەی زانای، زانای پەی کەردەی

@benuriwa

www.group-telegram.com/ms/horamanhistory.com/1629

1.24K viewsedited  May 4 at 09:13

اشتقاق مفاهیم از نخستینه گوران
اشتقاق گورانی از یارسان

✍ مدرس سعیدی

🔸اصطلاح گورانی در معنای سنتی ادبی و  سپس شناسه زبانی منظومه­ های ده هجایی، همچنین گورانی به معنای ترانه و آواز (نک: اینجا)، احتمالاَ برگرفته از گوران در معنای پیروان آئین یارسان (نک: اینجا) است. پژوهشگران تاریخ ادبیات کُردی در این نکته اتفاق نظر دارند که سرآغاز ادبیات به گویش ماچو و به طور کلی ادبیات کُردی را باید در میان پیروان آئین یارسان جست (خزندار، 2010: 1/258-260؛ بورکه­ یی، 2008: 1/ 47-81؛ محمدپور، 1392: 29؛ چمن­ آرا و امیری، 1398: 13-14). البته گاه قطعه شعری ده هجایی مشهور به هرمزگان که مضمون آن نکوهش حمله اعراب و سوگواری برای آئین کهن و ویرانی آتشگاه­ها است، به عنوان کهن­ترین نمونه ادبیات بازمانده به این گویش و به طور کلی ادبیات کُردی معرفی می­شود؛ اما امروزه عدم اصالت این شعر که سند ادعایی آن در جایی یافت نشده و به احتمال زیاد تحت تاثیر گفتمان­ باستانگرایی اوایل سده بیستم میلادی جعل شده، محرز است (نک: Asatrian, 2009: 17؛ عبدی، 1397: سراسر اثر). صرف نظر از این، تمامی اشعاری که به عنوان نمونه­ های آغازین و یا کهن­تر ادبیات به گویش ماچو مطرح است، از جمله اشعار منسوب به بهلول ماهی در میانه سده دوم هجری، بابا سرهنگ دَودانی در سده چهارم و شاه خوشین و بابا ناووس در سده پنجم، در چهارچوب ادبیات آئینی یارسانان قرار می­گیرد و سرایندگان آن در زمره بزرگان آئین یارسان­ اند ( خزندار، 2010: 1/258-260، 266، 292، 317؛ محمدپور، 1392: 29). با آنکه این اشعار به مدت چندین سده به صورت شفاهی منتقل می­شدند و تنها در چند سده اخیر مکتوب شدند (رحیمی و آذر، 1394: 5-7؛ الهی، 1366: 187-188)، همچنین به رغم آنکه اساساَ ممکن است که در دوره­ های بعد، به ویژه از سده هفتم به این­سو که آئین یارسان با ظهور سلطان اسحاق برزنجی (675-798 ق) مهمترین مرحله از فرایند پیدایش و تکوین خود را پیمود، سروده و به شخصیت­های منسوب به این آئین در سده­ های نخست اسلامی منسوب شده باشند؛  اما مسلم است که سنت شعر سرودن در قالب مثنوی­ها ده هجایی که ریشه در پیش از اسلام دارد، در میان کُردهای غیر مسلمان استمرار یافته و به یارسان­ها رسیده است. طبیعتا بهره­ گیری از زبان بومی در حوزه­ های دینی و فرهنگی در میان کُردهای غیر مسلمان و اهل طریقت­های تندرو که کمتر از نخبگان مسلمانِ کُرد در قید سنن رایج به زبان­های عربی و فارسی بودند، زمینه بروز مساعدتری داشت.

🔸به­ هرروی سلطان اسحاق که به اعتباری می­توان او را بنیانگذار آئین یارسان دانست (نک: جهان­بخت، 1396: 214-215)، بر اساس متون دینی یارسان، برای در امان ماندن از دشمنان خود به پِردیور در کنار رود سیروان در منطقه کوهستانی و صعب العبور هورامان پناه برد و آنجا را مرکز جنبش دینی و فرهنگی خود کرد. در این دوره که در ادبیات دینی یارسان­ها به دوره پردیور/پردیوری معروف است (نک: دیوانَ گَوره، 1382: 662، 730-735؛  دفتر رموز یارستان، بی­تا: 16؛ جهان­­بخت، 1396: 214). گویش ناحیه هورامان که تا کنون هم مهمترین نواحی ماچوزبان است، به عنوان زبان جنبش دینی و فرهنگی یارسانها تثبیت گردید و حتی پس از آن­که بر اساس روایت­های یارسانی، یارسان­ها بر اثر شکست از نیرویی مسلمان ناچار به خروج از هورامان و استقرار مرکزیت دینی خود در ناحیه دالاهو شدند (Gholami, 2023: 77)، گویش ماچوی رایج در هورامان که امروزە به هورامی معروف است، اهمیت خود را به عنوان زبان دینی آنها حفظ کرد؛ حتی متون مقدس آئین یارسان یا اصطلاحاَ کلام­ها، به این گویش سروده شده است. یارسانها که به سبب انتساب به باورهای غیر اسلامی گوران خوانده می­شدند (نک: اینجا) ، ادبیاتی غنی به این گویش پدید آوردند که مبتنی بر مثنوی­های ده هجایی و درونمایه آن عمدتاَ مفاهیم و آموزه­ های آئین یارسان بود (محمدپور، 1392: 28). این اشعار و کلام­ها در مراسم مذهبی آنها که به جَم معروف است، با لحن و آواز، معمولاَ همراه با ساز تنبور خوانده می­شد (Deqan, 2011: 39؛ رحیمی و آذر، 1394: 2). سنن و رسوم مذکور از مهمترین شاخصه­ های جامعه یارسان بود؛ تا جایی که به تدریج هم سنت سرودن اشعار ده هجایی به گویش ماچو، هم ترانه­ سرایی و آوازخوانی، به پیروان آئین یارسان و جامعه یارسان که به گوران مشهور بودند، منسوب گردید و گورانی خوانده شد.

ـــــ
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
https://www.group-telegram.com/ms/horamanhistory.com

BY تاریخوو هەورامانی