رسول جعفریان

ویژگی های چهارگانه قم و کتاب «سال سی» که به مناسبت سی امین سال تأسیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران انتشار یافته است:

شهر قم، ویژگی هایی دارد که آن ویژگی ها این شهر را با شهرهای دیگر تا حد زیادی متفاوت می کند. من چهار مورد را می شناسم:
ویژگی اول این که شهر قم از نظر مذهبی، و بر اساس مذهب رسمی امروز کشور، نخستین شهری است که این مذهب را در ایران ترویج کرده و روی شهرهای اطراف خود هم از این جهت تأثیر گذاشته است. البته گاهی به حق از اهواز هم به عنوان یک شهر قدیمی شیعی، هم عرض با قم، یاد می شود، اما تأثیر قم و قوت مذهبی آن، در ابعاد مختلف خیلی گسترده بوده و در تمام کتابهای جغرافی قدیم روی این ویژگی تأکید شده است. در انساب الاشراف ج 3 ص 460 از حمایت عده ای از مردم قم از ابوالسرایا از رهبران زیدی یاد شده است «وقدم قوم من ‌أهل ‌قم فصاروا مع أبي السرايا». جالب است که شعری هم از یکی از اهل قم در نقد ابن ابی شیبه در کتاب قبول الاخبار کعبی (2/138) آمده است. ابوالحسن اشعری هم در مقالات: 1/67 می گوید: والتشيع غالب على ‌أهل ‌قم. از این عبارات زیاد است. چنان که در صورة الارض (2/370) هم آمده است: «وجميع ‌أهل ‌قمّ شيعة لا يغادرهم أحد والغالب عليهم العرب ولسانهم الفارسيّة،» این دست عبارات در کتابهای مسالک و ممالک و جغرافی های قدیم، باز هم هست. این یک ویژگی که قم را متفاوت از شهرهای دیگر ایران کرده است.
ویژگی دوم قم حضور گسترده روحانیون در این شهر است که جدای از تجربه های قرن های دوم تا چهارم ـ وجود محدثان اشعری که هیچ کجای دنیای اسلام مانند اینجا نبود ـ و تأثیری که کسانی مانند شیخ صدوق و غیره در تشیع داشتند، و اساسا روایت تشیع موجود از آن دوره است، از دوره صفوی و قاجار هم با حمایت حکومت ها از قم، حضور روحانیون شکل جدی تری به خود گرفت. به نظرم هنوز هم تحقیق جدی در باره وضع علمی و حوزوی قم در دوره صفوی نوشته نشده است. در باره قاجار، و در این زمینه، بیشتر کار شده و بعد هم که مرجع موسس، مرحوم حائری، آن اقدام عظیم را کرد و حوزه را تأسیس کرد و تا امروز که حوزه نقش مهمی در کشور دارد. این یک جنبه مهم دیگر برای قم است که می تواند مورد توجه قرار گیرد.
ویژگی سوم در باره قم، مرکزیت زیارتی این شهر و طبعا مهاجر نشینی آن در طول قرون است که سبب شده است منبعی برای شکل گیری رویدادهای خاص باشد. محور این جنبه از زیارت، وجود مرقد حضرت معصومه (س) است. در این زمینه، قم و مشهد و نیز عتبات، از این جهت امتیازات خاصی دارند که سبب می شود تاریخ و جغرافیای انسانی این شهرها، تا حدی، از اکثریت شهرها متفاوت باشد. نگاه زیارتی و مقدسانه به قم سبب شکل گیری فضاهای شهری به صورتی ویژه است. این ویژگی را می شود از ابعاد مختلف نگریست و در باره آن تحقیق کرد.
چهارمین ویژگی قم که به کار ما مربوط می شود، این است که قم شهر کتاب و کتابخانه و نشر است. این مساله گرچه سابقه طولانی ندارد، اما چندین دهه است که قم، پس از تهران، از نظر انتشار کتاب، در رتبه دوم قرار دارد. این مساله، صرف نشر نیست، بلکه شامل چندین حلقه است. مانند وجود کتابخانه ها و طبعا مدرسه ها، تألیف کتاب، انتشار و سپس توزیع و فروش که حلقه هایی هستند که به یکدیگر وصل اند. این که قوت و ضعف این آثار و اهداف آنها از نظر علمی چیست، امری است که مانند بسیاری از جنبه های دیگر آن، باید موضوع دهها پژوهش و تحقیق باشد. اما در کل، فارغ از محتوای آنها که در حال حاضر هم نسبت به گذشته ترقی چشمگیری کرده، صورت کار نشر، از کار ناشران، پیش از آن چاپخانه ها، و همین طور کتابفروشی ها، موضوعاتی برای پژوهش هستند که می شود روی آنها تحقیق کرد.
در واقع، آنچه در کتاب «سال سی» مد نظر بود، مربوط به همین ویژگی چهارم و جنبه های مختلف است. شاید بهتر بود مقالات این کتاب تنها در باره کتابخانه ها نوشته شود، اما محتوای مقالات، از اول، جوری طراحی شد که تمامی این حلقه ها را در بر بگیرد. شاید در وقت تدوین،  دشوار به نظر می آمد که بتوان مجموعه ای متمرکز در این حد فقط در باره کتابخانه ها نوشت. مقصودم نظر  زمانی است که ما در اختیار داشتیم. اما امیدوارم هستم بتوانیم مجلدات دیگری در همین سطح و همین موضوعات داشته باشیم.
(متنی که برای سخنرانی امشب در مراسم رونمایی کتاب «سال سی» نوشتم)

www.group-telegram.com/ye/jafarian1964.com/14090

5.81K viewsedited  May 13 at 17:48

ویژگی های چهارگانه قم و کتاب «سال سی» که به مناسبت سی امین سال تأسیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران انتشار یافته است:

شهر قم، ویژگی هایی دارد که آن ویژگی ها این شهر را با شهرهای دیگر تا حد زیادی متفاوت می کند. من چهار مورد را می شناسم:
ویژگی اول این که شهر قم از نظر مذهبی، و بر اساس مذهب رسمی امروز کشور، نخستین شهری است که این مذهب را در ایران ترویج کرده و روی شهرهای اطراف خود هم از این جهت تأثیر گذاشته است. البته گاهی به حق از اهواز هم به عنوان یک شهر قدیمی شیعی، هم عرض با قم، یاد می شود، اما تأثیر قم و قوت مذهبی آن، در ابعاد مختلف خیلی گسترده بوده و در تمام کتابهای جغرافی قدیم روی این ویژگی تأکید شده است. در انساب الاشراف ج 3 ص 460 از حمایت عده ای از مردم قم از ابوالسرایا از رهبران زیدی یاد شده است «وقدم قوم من ‌أهل ‌قم فصاروا مع أبي السرايا». جالب است که شعری هم از یکی از اهل قم در نقد ابن ابی شیبه در کتاب قبول الاخبار کعبی (2/138) آمده است. ابوالحسن اشعری هم در مقالات: 1/67 می گوید: والتشيع غالب على ‌أهل ‌قم. از این عبارات زیاد است. چنان که در صورة الارض (2/370) هم آمده است: «وجميع ‌أهل ‌قمّ شيعة لا يغادرهم أحد والغالب عليهم العرب ولسانهم الفارسيّة،» این دست عبارات در کتابهای مسالک و ممالک و جغرافی های قدیم، باز هم هست. این یک ویژگی که قم را متفاوت از شهرهای دیگر ایران کرده است.
ویژگی دوم قم حضور گسترده روحانیون در این شهر است که جدای از تجربه های قرن های دوم تا چهارم ـ وجود محدثان اشعری که هیچ کجای دنیای اسلام مانند اینجا نبود ـ و تأثیری که کسانی مانند شیخ صدوق و غیره در تشیع داشتند، و اساسا روایت تشیع موجود از آن دوره است، از دوره صفوی و قاجار هم با حمایت حکومت ها از قم، حضور روحانیون شکل جدی تری به خود گرفت. به نظرم هنوز هم تحقیق جدی در باره وضع علمی و حوزوی قم در دوره صفوی نوشته نشده است. در باره قاجار، و در این زمینه، بیشتر کار شده و بعد هم که مرجع موسس، مرحوم حائری، آن اقدام عظیم را کرد و حوزه را تأسیس کرد و تا امروز که حوزه نقش مهمی در کشور دارد. این یک جنبه مهم دیگر برای قم است که می تواند مورد توجه قرار گیرد.
ویژگی سوم در باره قم، مرکزیت زیارتی این شهر و طبعا مهاجر نشینی آن در طول قرون است که سبب شده است منبعی برای شکل گیری رویدادهای خاص باشد. محور این جنبه از زیارت، وجود مرقد حضرت معصومه (س) است. در این زمینه، قم و مشهد و نیز عتبات، از این جهت امتیازات خاصی دارند که سبب می شود تاریخ و جغرافیای انسانی این شهرها، تا حدی، از اکثریت شهرها متفاوت باشد. نگاه زیارتی و مقدسانه به قم سبب شکل گیری فضاهای شهری به صورتی ویژه است. این ویژگی را می شود از ابعاد مختلف نگریست و در باره آن تحقیق کرد.
چهارمین ویژگی قم که به کار ما مربوط می شود، این است که قم شهر کتاب و کتابخانه و نشر است. این مساله گرچه سابقه طولانی ندارد، اما چندین دهه است که قم، پس از تهران، از نظر انتشار کتاب، در رتبه دوم قرار دارد. این مساله، صرف نشر نیست، بلکه شامل چندین حلقه است. مانند وجود کتابخانه ها و طبعا مدرسه ها، تألیف کتاب، انتشار و سپس توزیع و فروش که حلقه هایی هستند که به یکدیگر وصل اند. این که قوت و ضعف این آثار و اهداف آنها از نظر علمی چیست، امری است که مانند بسیاری از جنبه های دیگر آن، باید موضوع دهها پژوهش و تحقیق باشد. اما در کل، فارغ از محتوای آنها که در حال حاضر هم نسبت به گذشته ترقی چشمگیری کرده، صورت کار نشر، از کار ناشران، پیش از آن چاپخانه ها، و همین طور کتابفروشی ها، موضوعاتی برای پژوهش هستند که می شود روی آنها تحقیق کرد.
در واقع، آنچه در کتاب «سال سی» مد نظر بود، مربوط به همین ویژگی چهارم و جنبه های مختلف است. شاید بهتر بود مقالات این کتاب تنها در باره کتابخانه ها نوشته شود، اما محتوای مقالات، از اول، جوری طراحی شد که تمامی این حلقه ها را در بر بگیرد. شاید در وقت تدوین،  دشوار به نظر می آمد که بتوان مجموعه ای متمرکز در این حد فقط در باره کتابخانه ها نوشت. مقصودم نظر  زمانی است که ما در اختیار داشتیم. اما امیدوارم هستم بتوانیم مجلدات دیگری در همین سطح و همین موضوعات داشته باشیم.
(متنی که برای سخنرانی امشب در مراسم رونمایی کتاب «سال سی» نوشتم)

BY رسول جعفریان