Orif Tolib

⁠“Adabiyot” atamasi tarixi

Izohli lug‘atga ko‘ra, “adabiyot” so‘zi o‘zbek tilida uch xil ma’noda ishlatiladi:

1️⃣ Bir xalqning, davrning badiiy, ilmiy, falsafiy va bosh­qa asarlari majmui.

XX asr o‘zbek badiiy adabiyoti. Jahon adabiyoti.

2️⃣ San’atning so‘z, til vositasida badiiy obrazlar yaratuvchi turi; badiiy adabiyot.

Adabiyot nazariyasi. Adabiyot hamisha haqiqat va adolat bayrog‘ini baland tutib yashamog‘i lozim.
Gazetadan.

3️⃣ Muayyan bir fan yoki sohaga, masalaga oid asarlar, kitoblar.

Siyosiy adabiyot. Texnika adabiyoti. Mavzu yuzasidan tavsiya etilgan adabiyot ro‘yxati.

Bu so‘zning yuqorida ko‘rsatilgan 2-ma’nosi tor, maxsus ma’nosidir. U badiiy adabiyotni anglatadi va jonli tilda ko‘pincha shu ma’noda qo‘llanadi.

Xo‘sh, bu so‘z ayni shu mazmunni qachondan beri faol ifodalay boshlagan? Taniqli olim va adib Izzat Sulton “Adabiyot nazariyasi” kitobida yozishicha, O‘rta Osiyo va Sharq xalqlari ilm-fanida adabiyot so‘zi ⅩⅩ boshlarigacha badiiy adabiyot haqidagi ta’limot ma’nosida ishlatilgan, badiiy so‘z asarlari yig‘indisi adabiyot deb atalmagan.

“Muhammad G‘iyosiddin binni Jaloliddin Rompuriy 1827-yilda Hindistonda yozib tamomlangan va keyin O‘rta Osiyoda ham keng shuhrat qozongan “G‘iyosul lug‘at” kitobida adabiyot deb badiiy so‘z mahorati haqidagi ta’limotni tushunadi va unga she’r yozish qoidalaridan boshlab arab tilining sarfi (morfologiyasi) hamda nahvi (sintaksisi) gacha bo‘lgan ko‘p ilmlarni kirgizadi”, deb yozadi olim.

Xo‘sh, adabiyot so‘ziga bugungi tushunchani kim yukladi? U badiiy adabiyot ma’nosida keng iste’molga kirishiga kim sababchi?

Bu atama tarixi jadidlar faoliyati bilan bog‘liq. Ular o‘sha davr ilg‘or ilm-fanini o‘zbek jamiyatiga olib kirishga harakat qildilar. Mana shu sa’y-harakatlar sabab juda ko‘p zamonaviy fanlar bilan shug‘ullanish boshlandi, ko‘pdan ko‘p atamalar o‘zbekchalashdi, tilimizda yo‘q tushunchalarga yangi nomlar qo‘yildi. Adabiyot atamasi ham ana shu qatordan joy oldi.

ⅩⅩ asrda ko‘p sohalarda bizga ko‘prik vazifasini bajargan rus tilida ham adabiyot atamasi bu paytlari amalda emas edi. Olimning qayd etishicha, “Rossiyada ⅩⅠⅩ asrda ham tor va maxsus ma’nodagi literatura termini o‘rnida poeziya termini ishlatilar, ya’ni faqat she’r bilan yozilgan asarlargina emas, balki umuman, badiiy so‘z namunalari (shu jumladan, romanlar ham) poeziya deb atalar edi”.

Jadidlar adabiy asarlarni jamlab, bitta so‘z bilan ifodalash ehtiyojini sezdilar va buning uchun “adabiyot” so‘zini tanladilar. Bilasiz, adabiyot arabcha adab – odob so‘zidan. Kishilarga yaxshi xulq, hayotni anglash va mulohaza qilishdan saboq beruvchi asarlarga ayni shu nom munosib ko‘rildi.

“ⅩⅩ asr boshlarida ba’zi o‘zbek yozuvchilari (Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda va boshqalar) badiiy so‘z asarlari (she’rlar, masallar, hikoyalar) to‘plamini adabiyot deb atash zarurligini sezganlar. Abdulla Avloniyning “Adabiyot. Milliy she’rlardan birinchi juz” to‘plami (1909-yilda Toshkentda bosilib chiqqan) bu so‘zning maxsus, tor lug‘aviy ma’nosini tayinlashda dastlabki intilishlardan biri bo‘ldi”, deb yozadi Izzat Sulton domla. Keyinchalik Mirmulla Shermuhamedov, Abdurahmon Sa’diy, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy va boshqalarning ilmiy ishlari, maqolalari sabab adabiyot atamasi barqarorlashdi.

Demak, bugun ijodkorlar, ziyolilar eng ko‘p ishlatiladigan adabiyot atamasi yuz yil nari-berisidagi tarixga ega xolos. Biroq bu o‘zbek adabiyotining emas, shunchaki atamaning tarixi. Bungacha adabiy to‘plamlarning bayoz, devon kabi o‘z nomlari bo‘lgan. Ammo bu – alohida bir tadqiqotcha mavzusi.

@oriftolib

👍1

www.group-telegram.com/ye/oriftolib.com/625

1.22K viewsedited  Jan 13, 2020 at 19:43

⁠“Adabiyot” atamasi tarixi

Izohli lug‘atga ko‘ra, “adabiyot” so‘zi o‘zbek tilida uch xil ma’noda ishlatiladi:

1️⃣ Bir xalqning, davrning badiiy, ilmiy, falsafiy va bosh­qa asarlari majmui.

XX asr o‘zbek badiiy adabiyoti. Jahon adabiyoti.

2️⃣ San’atning so‘z, til vositasida badiiy obrazlar yaratuvchi turi; badiiy adabiyot.

Adabiyot nazariyasi. Adabiyot hamisha haqiqat va adolat bayrog‘ini baland tutib yashamog‘i lozim.
Gazetadan.

3️⃣ Muayyan bir fan yoki sohaga, masalaga oid asarlar, kitoblar.

Siyosiy adabiyot. Texnika adabiyoti. Mavzu yuzasidan tavsiya etilgan adabiyot ro‘yxati.

Bu so‘zning yuqorida ko‘rsatilgan 2-ma’nosi tor, maxsus ma’nosidir. U badiiy adabiyotni anglatadi va jonli tilda ko‘pincha shu ma’noda qo‘llanadi.

Xo‘sh, bu so‘z ayni shu mazmunni qachondan beri faol ifodalay boshlagan? Taniqli olim va adib Izzat Sulton “Adabiyot nazariyasi” kitobida yozishicha, O‘rta Osiyo va Sharq xalqlari ilm-fanida adabiyot so‘zi ⅩⅩ boshlarigacha badiiy adabiyot haqidagi ta’limot ma’nosida ishlatilgan, badiiy so‘z asarlari yig‘indisi adabiyot deb atalmagan.

“Muhammad G‘iyosiddin binni Jaloliddin Rompuriy 1827-yilda Hindistonda yozib tamomlangan va keyin O‘rta Osiyoda ham keng shuhrat qozongan “G‘iyosul lug‘at” kitobida adabiyot deb badiiy so‘z mahorati haqidagi ta’limotni tushunadi va unga she’r yozish qoidalaridan boshlab arab tilining sarfi (morfologiyasi) hamda nahvi (sintaksisi) gacha bo‘lgan ko‘p ilmlarni kirgizadi”, deb yozadi olim.

Xo‘sh, adabiyot so‘ziga bugungi tushunchani kim yukladi? U badiiy adabiyot ma’nosida keng iste’molga kirishiga kim sababchi?

Bu atama tarixi jadidlar faoliyati bilan bog‘liq. Ular o‘sha davr ilg‘or ilm-fanini o‘zbek jamiyatiga olib kirishga harakat qildilar. Mana shu sa’y-harakatlar sabab juda ko‘p zamonaviy fanlar bilan shug‘ullanish boshlandi, ko‘pdan ko‘p atamalar o‘zbekchalashdi, tilimizda yo‘q tushunchalarga yangi nomlar qo‘yildi. Adabiyot atamasi ham ana shu qatordan joy oldi.

ⅩⅩ asrda ko‘p sohalarda bizga ko‘prik vazifasini bajargan rus tilida ham adabiyot atamasi bu paytlari amalda emas edi. Olimning qayd etishicha, “Rossiyada ⅩⅠⅩ asrda ham tor va maxsus ma’nodagi literatura termini o‘rnida poeziya termini ishlatilar, ya’ni faqat she’r bilan yozilgan asarlargina emas, balki umuman, badiiy so‘z namunalari (shu jumladan, romanlar ham) poeziya deb atalar edi”.

Jadidlar adabiy asarlarni jamlab, bitta so‘z bilan ifodalash ehtiyojini sezdilar va buning uchun “adabiyot” so‘zini tanladilar. Bilasiz, adabiyot arabcha adab – odob so‘zidan. Kishilarga yaxshi xulq, hayotni anglash va mulohaza qilishdan saboq beruvchi asarlarga ayni shu nom munosib ko‘rildi.

“ⅩⅩ asr boshlarida ba’zi o‘zbek yozuvchilari (Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda va boshqalar) badiiy so‘z asarlari (she’rlar, masallar, hikoyalar) to‘plamini adabiyot deb atash zarurligini sezganlar. Abdulla Avloniyning “Adabiyot. Milliy she’rlardan birinchi juz” to‘plami (1909-yilda Toshkentda bosilib chiqqan) bu so‘zning maxsus, tor lug‘aviy ma’nosini tayinlashda dastlabki intilishlardan biri bo‘ldi”, deb yozadi Izzat Sulton domla. Keyinchalik Mirmulla Shermuhamedov, Abdurahmon Sa’diy, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy va boshqalarning ilmiy ishlari, maqolalari sabab adabiyot atamasi barqarorlashdi.

Demak, bugun ijodkorlar, ziyolilar eng ko‘p ishlatiladigan adabiyot atamasi yuz yil nari-berisidagi tarixga ega xolos. Biroq bu o‘zbek adabiyotining emas, shunchaki atamaning tarixi. Bungacha adabiy to‘plamlarning bayoz, devon kabi o‘z nomlari bo‘lgan. Ammo bu – alohida bir tadqiqotcha mavzusi.

@oriftolib

BY Orif Tolib